از علم تا فلسفه؛ درنگی درونی

اصول نظام های فلسفی

علمی یا فلسفی بودن یك موضوع را موضع گیری پژوهشگر یا ناظر مشخص می كند. موضع گیری خاص ناظران در چگونگی ارتباط با واقعیات جهان و تعین دادن به آن ها، در امر تحقیق مؤثر است. یعنی این ارتباط می تواند علمی یا فلسفی بودن یا حتی تخیلی و ذوقی بودن شناخت فرد را مشخص كند. با توجه به این امر، ناظر با نوع ارتباطی كه با یك واقعیت پیدا می كند، به شناسایی علمی یا فلسفی آن واقعیت می پردازد. اگر ناظر به روابط ظاهری اشیا توجه كند، شناخت او علمی خواهد بود و اگر به اصول و مبانی معرفت و موضوع مورد نظر خود بپردازد، شناخت او فلسفی خواهد بود. برای توضیح این مطلب، چند اصل را متذكر می شویم:

اصل اول- واقعیات جهان هستی با یكدیگر ارتباط و پیوستگی دارند. انعكاسی از گزینش و تعین دادن به یك موضوع (واقعیت جاری در جهان برونی) و كوشش جدی برای شناخت بعد یا ابعادی از آن واقعیت جاری كه هدف گیری شده است".

اصل دوم- نظام جهان هستی باز است و فعالیت های مغزی و روانی بشر متنوع است. با نظر به این اصل، هرگز نباید ادعای مطلق بودن محتوای قضایای علمی را كرد، بلكه همواره باید با نوجویی ها به كاوش های جدید پرداخت، چنان كه مولوی می گوید:

تازه می گیر و كهن را می سپار -- كه هر امسالت فزون است از سه پار

چیست نشانی آنك، هست جهانی دگر -- نو شدن حال ها رفتن این كهنه هاست

روز نو و شام نو، دام نو و باغ نو -- هر نفس اندیشه نو، نوخوشی و نو عناست

عالم چون آب جوست، بسته نماید، ولیك -- می رود و می رسد نو نو، این از كجاست؟

نو ز كجا می رسد؟ كهنه كجا می رود؟ -- گرنه ورای نظر، عالم بی منتهاست

اصل سوم- از هر قضیه علمی می توان قضایای تحلیلی و تركیبی بسیاری را استخراج كرد. یعنی وقتی كه واقعیتی به عنوان یك مسأله علمی برای ناظر تعین پیدا می كند، آن مسأله می تواند نقطه حركت علمی فرد در هر جهت تحلیلی و تركیبی باشد تا براساس آن، قضایای علمی بسیاری را به دست آورد.

اصل چهارم- هیچ مسأله بدیهی وجود ندارد، مگر آن كه درباره آن، قضایای نظری وجود داشته باشد و بالعكس.

هر اندازه از هر قضیه ای كه برای تحقیق علمی برگزیده و متعین نموده اید، دورتر بروید، حركت شما پس از عبور از مقداری مسائل روشن - به حسب بروز تاریكی ها - كندتر می شود، و به تدریج از نیم روشن ها به تاریكی های شدیدتر حركت خواهید كرد.

صعود فلسفی عالمان

انسان صاحب نظری كه با دقت نظر و عشق و علاقه در مسیر تحقیقات علمی گام تكاپو می كند، اگر با مجموعه ای از اصول پیش ساخته، مغز و روان خود را مشغول ندارد، ممكن است كه با درك روابط ظریف قضایای علمی، به سوی كشف كلی ترین و عالی ترین قضایای عالم هستی حركت صعودی، پیدا كند. این حركت صعودی در هر دو قلمرو علوم انسانی و علوم طبیعی محض تحقق می پذیرد. مثلا نیلز بوهر كه فیزیك دان برجسته ای است، در حوزه تحقیقات فیزیكی خود، به سراغ لائوتسه - متفكر چینی - می رود و این اصل فلسفی را از او می گیرد:

"ما در نمایشنامه بزرگ وجود، هم بازیگریم و هم تماشاگر."

ماكس پلانك هم از جمله شخصیت هایی است كه با مطالعه دقیق روابط فیزیكی حاكم بر هستی، به عوامل اسرارآمیز جهان و ارتباط جهان طبیعت با حقایق پشت پرده طبیعت پی برده است. چنان كه می گوید:

"تمایل به این اعتقاد كه عوامل اسرارآمیز نیرومند در این جهان وجود دارد، یكی از مشخصات برجسته زمان حاضراست." - علم به كجا می رود، ماكس پلانك، ص 224. –

"از این واقعیت - كه هنگام تحقیق در پیشامدهای طبیعت، كوشش ما بر این است كه ممكن ها و اعراض را حذف كنیم و بالاخره به آن چه اصلی و ضروری است، برسیم - آشكار می شود كه كوشش ما پیوسته در ماورای چیز وابسته به چیز اساسی است و در ماورای آن چه نسبی است، به آن چه مطلق است و در ماورای ظاهر به واقعیت و درباره موقتی به آن چه ابدی است، چشم دوخته و خواهان رسیدن به آن هستیم. به نظر من، این خصوصیت منحصر به علم فیزیك نیست و در هر علم چنین است." - همان، ص 276. -

ملاحظه می كنید كه چگونه از قضایای محض علمی می توان به عالی ترین مسائل فلسفی و قضایای متافیزیكی صعود پیدا كرد.

پژوهشگرانی ژرف نگر مثل اینشتین و ماكس پلانك، با مشاهده واقعیات جهان طبیعت می توانند ابعاد دیگری از عالم را درك كنند كه طبیعت نگران سطحی هرگز آن ها را درك نخواهند كرد. طبیعت شناسان با حركات خالص و صحیح می توانند با شناسایی همین عالم طبیعت، "شهودی را درباره آن مطلق كامل احساس كنند" و بر اثر فروغ شهود واقعیات عالم طبیعت، اصالت و نورانیت خاصی پیدا كنند. به عنوان مثال: همین آب و گل و كوه و دشت و جنگل، كه در مشاهدات اولیه به عنوان موجوداتی مطرح می شود كه تابع قوانین طبیعی محض است، پس از آن حركت صعودی، به عنوان "جزیی معنادار از یك كل معنادار و دارای آهنگ بزرگ وجود" دیده می شود.