شناخت در قلمروی اندیشه ها

6- فعالیت حواس كه موجب تأثر سطح آگاه ذهن می شود : بر اثر ارتباط مستمر حواس با پدیده های طبیعی، حالتی برای ذهن به وجود می آید كه تماشاگر را از ارتباط مستقیم با اشیایی كه مورد ادراك او قرار گرفته اند، محروم می سازد. ذهن انسان در برخورد با پدیده ای مانند آفتاب، تأثری از آن می پذیرد كه موجب می شود در لحظات بعد، با همین تأثری كه پیدا كرده، با آن شیء ارتباط برقرار كند. به قول فارابی "چشم انسان روشنایی را از آفتاب می گیرد و با همان روشنایی آفتاب را می بیند". فارابی به این نكته چنین اشاره كرده است:

"هر یك از حواس ظاهری ما از محسوس تأثر می پذیرد و آن تأثر شبیه به كیفیت خود محسوس است و اگر محسوس قوی باشد، پس از گسیخته شدن تماس حس با محسوس، آن كیفیت تا مدتی به بقای خود ادامه می دهد، مانند صورت آفتاب كه چشم به آن نگریسته باشد. پس از گسیخته شدن تماس چشم با آفتاب، صورت آن تا زمانی كم و بیش در حس باقی می ماند و هم چنین پس از انقطاع رابطه گوش با صدای ممتد و قوی، طنین خسته كننده ای در گوش می ماند." - نقل از فصوص الحكمه. -

مولوی در داستان فیل، نمونه ای از بازیگری های انسان را ارائه می دهد:

   پیل اندر خانه تاریك بود                     عرضه را آورده بودندش هنود

     از برای دیدنش مردم بسی              اندرآن ظلمت همی شد هر كسی

دیدنش با چشم چون ممكن نبود              اندر آن تاریكی اش كف می بسود

 آن یكی را كف به خرطوم اوفتاد                    گفت: هم چون ناودانش نهاد

  هم چنین هر یك به جزئی كاو رسید               فهم آن می كرد هر آن می تنید

از نظر گه گفتشان شد مختلف              آن یكی دالش لقب داد، آن الف

در كف هر كس اگر شمعی بدی              اختلاف از گفتشان بیرون شدی

طبق این مثال، عامل اختلاف انسان ها ناشی از چند عامل است:

الف - محدودیت و تعین خاص كانال ارتباطی انسان با واقعیات.

ب - بازتاب ذهن در نتیجه تماس با یكی از اعضای فیل كه موجب شده همان عضو را با آن شیء تفسیر نماید.

ج - قناعت به تصور نخستین. به طور مثال: كسی كه فقط با خرطوم تماس پیدا كرده، آن را ناودان تعبیر می نماید. یا كسی كه گوش فیل را لمس كرده، آن را بادبزن تصور می نماید. به عبارت دیگر، هر فردی به همان چیزی كه درك كرده، قانع می شود.

7- ابزارهایی كه برای گسترش معلومات مورد استفاده قرار می گیرند : آزمایشگاه ها و ابزارهایی كه جهت عمیق ساختن معلومات انسان به كار گرفته می شوند، در نحوه شناسایی انسان تأثیر غیرقابل انكار دارند. این دستگاه متناسب با كیفیت ساختمان خود، واقعیات را نشان می دهند. به طور مثال: یك دستگاه تلسكوپ در بزرگ نشان دادن كرات آسمانی و ارائه خصوصیات آن ها با حواس انسانی قابل مقایسه نیستند، و با كوچك ترین تغییر در این دستگاه ها، نگاه ما به كرات دگرگون خواهد شد.

در واقع، موجودات با كیفیت های خاصی كه دارند، خود را به ما نشان می دهند. مثلا اگر در اطاقی كه درجه حرارت آن +27 باشد، اشیایی از قبیل فرش پشمی، گلیم نخی، شیشه و ظروف سفالین و چوب و غیره وجود داشته باشند، هر یك دارای درجه حرارت خاصی خواهند بود كه با دیگری متفاوت است. ماكس پلانك به این مطلب چنین اشاره كرده است:

"كمال مطلوب فیزیك دان، شناسایی جهان خارج حقیقی است. با این همه، یگانه وسایل كاوش او - یعنی اندازه گیری هایش - هرگز درباره خود جهان حقیقی چیزی به او نمی آموزند. اندازه ها برای او چیزی جز پیام هایی كم و بیش نامطمئن نیستند. یا به تعبیر هلمهولتز جز علاماتی هستند كه به  جهان حقیقی مخابره می كنند، و سپس او به همان طریقی كه زبان شناس می كوشد تا سندی را كه از بقایای تمدنی ناشناخته است بخواند، درصدد نتیجه گیری از آن ها برمی آید. اگر زبان شناس بخواهد به نتیجه ای برسد، باید این را چون اصلی بپذیرد كه سند مورد مطالعه معنایی در بردارد. همین طور فیزیك دان باید این فكر را مبدأ بگیرد كه جهان حقیقی از قوانینی پیروی می كند كه به فهم ما در نمی آیند؛ حتی اگر برای او لازم باشد، از این امید دست بشوید كه آن قوانین را به وجه تام دریابد. حتی ماهیت آن قوانین را با یقینی مطلق از اول معین كند." - تصویر جهان در فیزیك جدید، ص 138.-

دستگاه ها و ابزارهای شناسایی، موجب دو نوع بازیگری برای انسان می شود. به طور مثال: هنگامی كه انسان با دستگاهی مانند میكروسكوپ به ذرات بسیار ریز می نگرد، در واقع آن ذرات پس از گذر از دو كانال، خود را به انسان عرضه می دارند كه یكی خود آن دستگاه است و دیگری حواس انسان.