انسان و هستی: چگونه باید بود؟

ج - شناخت اخلاقی : عبارت است از شكوفا شدن معارف و معلومات به دست آمده از حواس و دیگر ابزار شناخت و عقل، در درونی كه با قطب نمای وجدان در حركت است. به عبارت دیگر، اگر انسانی كه آراسته به فضایل اخلاقی و ارزش های والای انسانی است، معلوماتی را نسبت به انسان و جهان به دست آورد، آن معلومات مانند امواج روحی كه همواره در حال نو شدن است، تلقی می شود، و هرگز آن معلومات میان انسان و حقیقت یابی حجابی را ایجاد نمی كند، و هرگز در مسیر خودكامگی ها مورد بهره برداری قرار نمی گیرد.

د - شناخت حكمی : اگر شناخت های چهارگانه كه تا كنون در بالا ذكر كردیم، به منزله راهنما و نیروی حركت انسان در زندگی تلقی شوند، معرفت حاصله از چهار جنبه مزبور، حكمت نامیده خواهد شد. در شناخت حكمی، انسان میان این چهار شناخت هماهنگی ایجاد كرده، از آن ها در مسیر حركت به سوی حیات معقول بهره برداری می كند.

ه - شناخت عرفانی : اگر جنبه های بالا با نورانیتی همراه شود كه انسان را در جاذبه حقیقت كل قرار دهد و به سوی او به حركت در آورد، درك عرفانی حاصل شده است.

و - شناخت مذهبی : در واقع، شناخت مذهبی عبارت است از ایمان به بایستگی فراگیری شناخت های شش گانه برای حركت با قوانین تعیین شده مستند به پیشوایان الهی در مسیر جاذبه ربوبی.

6- هیچ یك از جنبه های هفت گانه كه در شروع این بحث بیان شد، ساخته مغز بشری نیست. در هر عصر و زمانی كه زمینه های مناسب برای تحقق آن ها وجود داشته، یك یا چند جنبه معرفتی مورد بهره برداری بشر قرار گرفته است. البته همه این جنبه ها فقط در عده كمی تحقق یافته است و بسیاری از انسان ها فقط برخی از آن جنبه ها را دارا بوده اند. ابن سینا و مولوی از شخصیت هایی هستند كه به همه این جنبه ها دست یافتند.

این جنبه های هفت گانه، نه تنها با یكدیگر ناسازگاری نداشته، بلكه می توانند مكمل یكدیگر واقع شوند. این تصور برخی از متفكران كه معتقدند هر یك از ابعاد هفت گانه دارای هویت خاصی است كه با دیگری سازگار نمی باشد، قابل نقد و بررسی است. در اصل، نباید جنبه های هفت گانه را تجزیه كرد، زیرا هر یك از این ها مكمل دیگری هستند. مثلا انسان توسط ابزار و وسایل معین، با جنبه هایی از طبیعت انسان ارتباط برقرار می كند، و هیچ گاه نمی تواند ادعا كند كه واقعیت مورد شناخت علمی قرار گرفته شده، آن چنان كه هست شناخته شده است. هم چنین، اگر كسی ادعا كند كه همه جنبه های هستی را با شهود می تواند شناسایی كند، سخن نادرستی بر زبان جاری ساخته است. در واقع، شخصیت انسان با به دست آوردن یكی از ابعاد شش گانه، در صورت آگاهی از جنبه دیگر و ضرورت برطرف كردن آن، در خود احساس نقص خواهد كرد و تا وقتی به آن جنبه های دیگر دست نیابد، نقص وی برطرف نخواهد شد. اگر كسی فقط به شناخت فلسفی جهان توجه داشته باشد و در عین حال دریابد كه برخی از كاوش های وی باید به نتایج علوم مستند باشد، بدون آشنایی با آن كاوش های علمی، احساس نقص خواهد كرد.

شناخت هستی با جنبه های هفت گانه

1- شناخت هستی با جنبه علمی : عبارت است از شناسایی پدیده های جهان به منظور كشف قوانین حاكم بر آن ها. به عنوان مثال: این كه آب در صد درجه حرارت بخار می شود، واقعیتی طبیعی است و فهم آن یك قضیه علمی محض است. هم چنین، این قضیه 4=2×2 یك قضیه علمی ریاضی است، زیرا حواس ما در ابتدا با معدودهای محسوس تماس برقرار می كند و سپس ذهن به انتزاع عدد از معدود می پردازد.

2- شناخت هستی با جنبه فلسفی : این كه آب بر اثر حرارت بخار می شود، دارای جنبه های گوناگون است كه یك جنبه آن فلسفی می باشد. این كه در مفهوم حرارت، حركت نهفته است، مسأله حركت، یك مسأله فلسفی است. یا قضیه 4=2×2 كه یك قضیه ریاضی است، دارای جنبه فلسفی می باشد، زیرا در مورد مفهوم عدد، این سؤال مطرح است كه آیا امر قراردادی است یا انتزاعی؟ در تحلیل های فلسفی مشخص می شود كه عدد، یك امر انتزاعی است.

3- شناخت هستی با جنبه شهودی : شاید تصور شود كه در دو قضیه طبیعی و ریاضی مذكور، هیچ موضوعی برای شهود دیده نمی شود، در حالی كه اگر از افقی بالاتر از ارتباط علمی به آن ها بنگریم، شهود در آن دیده خواهد شد. این كه مولوی می گوید:

ذره ها دیدم دهانشان جمله باز            گر بگویم، خردشان گردد دراز

به شهود استناد كرده است.

موضوع شهود عبارت است از: آن حقیقتی كه تفاعل مواد از حركت یا حركت را از تفاعل به جریان می اندازد و ذره را به میدان عوامل ابقای وجودی آن ها هدایت می كند، و عوامل ابقای وجود را به طرف ذره ها می كشاند. به عبارت مختصرتر، هویت هر موجودی را در مجرای حركت قرار می دهد. بنابر این، باید گفت: در همه قضایای علمی كه از طبیعت و ارتباط انسان با آن به دست می آید، یك موضوع عمومی قابل شهود وجود دارد، و موضوعات دیگری كه از مجموعه ها و رویدادهای عالم طبیعت، قابل شهود می باشند، همان موضوع هاست كه با اكتشاف به صحنه علوم وارد می شوند، و می دانیم كه هیچ اكتشافی بدون شهود امكان پذیر نیست.

در اكتشافات نیز شهود وجود دارد. تجرید نیز كه در قضایای ریاضی صورت می گیرد، امر شهودی است، زیرا حقیقت عدد به هیچ وجه با كمیت و كیفیت خاص در ذهن انعكاس پیدا نمی كند.