انسان و هستی: چگونه باید بود؟

4- شناخت هستی در بعد اخلاقی : جدایی جنبه اخلاقی از جنبه علمی و فلسفی، آثار زیانباری برحیات انسان ها وارد كرده است. كسانی كه به این جدایی قایل هستند، می گویند: هنگامی كه در آزمایشگاه مشغول آزمایش و بررسی یك پدیده عینی هستیم، مهم نیست كه آیا رابطه ما با مردم بر اساس محبت است یا كینه توزی، و آیا مالكیت آزمایشگاه غصبی است یا غیرغصبی!؟ حتی هنگامی كه ما به آزمایش می پردازیم، نباید در این اندیشه باشیم كه حاصل تحقیقات ما به سود زندگی انسان ها هست یا نیست؟ شناخت اخلاقی موجب می شود تا انسان واقعیت ها را آن چنان كه مورد ادراك قرار گرفته است، برای خود بپذیرد و به دیگران منعكس كند. چنین فردی هیچ گاه با شناخت یك واقعیت، رنگ دیگر واقعیت ها را مات نمی كند و در ضمن نمی گذارد شخصیت وی به اسارت یك معلوم خاص در آید و از معلومات دیگر غفلت بورزد.

5- شناخت هستی با جنبه حكمی : بررسی دو قضیه طبیعی و ریاضی بالا از دیدگاه بعد حكمی، موجب می شود انسان به استعدادهای عالی مغز و روح خود - كه با به دست آوردن علم به این دو قضیه به فعلیت رسیده - آگاه شود و در ضمن دریابد كه نظام هستی مبتنی بر حكمت متعالیه ای است كه همه موجودات را در مسیر و هدفی معین به حركت در آورده است. انسان در جنبه حكمی در می یابد كه: علم به دو قضیه مزبور، معلول یك حكمت جهانی است كه نصیب ما شده است.

ای خدا ای خالق بی چند و چون            آگهی از حال بیرون و درون

قطره دانش كه بخشیدی ز پیش           متصل گردان به دریاهای خویش

قطره علم است اندر جان من           وا رهانش از هوی وز خاك تن

مقصود مولوی این است: اگر علمی را كه انسان به دست آورده، با عنایت های خداوندی از هوی و هوس آزاد شود، روشنایی حكمت و عرفان را به خود خواهد گرفت.

6- شناخت هستی با جنبه عرفانی : در این جنبه، انسان به ادراك مافوق علوم رسمی دست می یابد و فروغی تابناك در هستی می بیند كه ناشی از حواس و اندیشه و تعقل نیست، بلكه نوری است كه دانستنی ها را به دیدنی ها مبدل می سازد. در این نوع شناخت، انسان وابستگی خود و معلوماتش را به مبدأ جهان به صورت علم حضوری در می یابد.

7- شناخت هستی با جنبه مذهبی : هر نوع شناختی كه چهره واقعیت را بر انسان بنمایاند و معرفتی را پیرامون آن واقعیت نصیب انسان كند، مطلوب مذهب است. شناخت مذهبی، نوعی روشنایی را در انسان به وجود می آورد كه شایستگی ها را به بایستگی ها مبدل می نماید و در نتیجه روح را بارورتر می سازد. جنبه مذهبی، همه جنبه های شش گانه فوق را در بردارد.

دریافت هستی با جنبه های هفت گانه

میان دانستن و دریافتن تفاوت وجود دارد. دانستن، حصول واقعیت در ذهن و آگاهی به آن است. در مرتبه علم و آگاهی، انسان فقط صورتی از واقعیت را در ذهن دارد، در صورتی كه در حالت دریافت، واقعیت دریافت شده جزیی از شخصیت او می گردد و خود را وابسته به واقعیت می یابد.

اگر اشخاصی نتوانند به این دریافت نایل شوند، بهتر است كه در یكی از شب های مهتاب عازم كوهساران گردند و عینك فیزیكی و ریاضی و شیمی و معدن شناسی و ستاره شناسی طبیعی را برای چند دقیقه كنار بگذارند، و جریان قانونی بسیار شورانگیز ستارگان و سكوت پرغوغای كوه ها و زیبایی مهتاب را كه مانند ذرات نقره فام برآن ها پاشیده شده است و صدای آبشار زیبا را كه با دلپذیرترین آهنگ خود، معنای بزرگی به آن منظره می بخشد، نظاره كنند. اگر مغز و روان اینان در حال اعتدال طبیعی خود بوده شد، دریافت آنان درباره واحدها و مجموع آن منظره به حدی می رسد كه می خواهد خود جزیی از آن ها بوده باشد، یا آن ها را جزیی از خود قرار بدهد."

اكنون به ذكر جنبه های هفت گانه دریافت هستی می پردازیم:

1- دریافت هستی با جنبه علمی : شناخت علمی غیر از دریافت آن است. شناخت علمی، ادراك ذهنی واقعیت است، اما دریافت علمی، اتصاف روان آدمی با آن واقعیت است. باید توجه داشت كه شناخت علمی و دریافت علمی، لازم و ملزوم یكدیگر نیستند. ممكن است انسانی شناخت علمی داشته باشد، اما از دریافت علمی دور باشد. یا از دریافت علمی برخوردار باشد، ولی شناخت علمی همه جانبه نداشته باشد. البته هر چه شناخت علمی كامل تر و همه جانبه تر باشد، دریافت آن نیز كامل تر خواهد بود.

2- دریافت هستی با جنبه فلسفی : چون فلسفه عبارت است از شناخت مبادی و كلیات هستی یا شناسایی موجودات آن چنان كه هستند، لذا فلسفه می تواند عامل دریافت هستی را در روان انسان فراهم آورد. انسان می تواند بركل هستی اشراف پیدا كند و با شناخت كلیات و مبادی عالی هستی، به دریافت درونی آن ها نایل شود.

بهترین دلیل امكان این دریافت در درون آدمی، احساس نشاط و هیجان بی نظیری است كه در هنگام احساس آن كلیات و مبادی در خویشتن مشاهده می كند. هیچ عاقلی با دیدن چند منظره زیبا در طبیعت، نمی تواند بگوید:

به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست           عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست

قطعآ سعدی در حال سرودن این بیت، به حالت دریافت كلیات و مبادی عالم هستی نایل شده بوده است.