تاریخ در بررسی

تحولات و رویدادهایی كه در زندگی فرد یا جامعه به جریان می افتد، هرگز نمی تواند تصادفی و بی علت باشد، بلكه قانونمند است. در اثبات قانونی بودن نظام جهان، نیازی به بحث و گفتگو نیست. آن چه مهم است، بررسی حاكمیت قانون بر حیات انسان و شؤون آن می باشد. در این جا سه نظریه قابل بررسی است:

1- انسان چه در حال فردی و چه در زندگی اجتماعی، در مدار بسته ای از حاكمیت قوانین قرار گرفته و نمی تواند خود را از زیر بار قوانین رها كند. وضع انسان، مانند موجودات دیگر - از جمادات گرفته تا جانداران - است كه همواره در مدارهایی از قوانین به حیات خود ادامه می دهند.

2- حیات انسان و شؤون آن را با موجودات دیگر نمی توان مقایسه كرد و گفت انسان نیز مانند دیگر موجودات عالم، اسیر قوانین عالم است، بلكه انسان موجودی است دارای عقل و اختیار و ده ها ویژگی دیگر كه او را ازموجودات دیگر متمایز می سازد. از نظر این گروه، نمی توان تاریخ بشری را كه انسان ها تشكیل دهنده آن هستند، با یك سلسله قوانین خاص تفسیر كرد.

3- همان گونه كه یك دانه گندم بر اثر تفاعل با مواد مختلف رشد می كند، ابعاد وجودی انسان هم در مجرای وجود طبیعی خود، بر اثر تفاعل با امور و رویدادهای مختلف بروز پیدا می كند. اگر دانه گندم در نظامی )سیستمی( باز از طبیعت قرار گیرد و عواملی كه بر آن اثر می كنند، نامحدود باشد، قطعآ قادر به پیش بینی سرنوشت آن نخواهیم بود. به همین نحو، اگر انسان در نظامی باز قرار گیرد، بر اثر ارتباط با عوامل گوناگون، سرنوشت غیرقابل پیش بینی خواهد داشت. چون انسان دارای آگاهی، عقل، اختیار و ویژگی های دیگر است، هرگز در نظامی بسته قرار نمی گیرد تا سرنوشتی غیرقابل پیش بینی داشته باشد. هیچ متفكری تا كنون نتوانسته سرنوشت قطعی و دقیق آینده خود و جامعه خویش را با دلایل علمی و قانع كننده پیشگویی كند، زیرا عوامل مختلف از قبیل رویدادهای طبیعی و انسانی محاسبه نشده و یا غیرقابل محاسبه، به قدری زیاد هستند كه قدرت هرگونه پیش بینی و پیشگویی را از انسان سلب می كنند. البته باید توجه داشت كه باز بودن نظام وجودی انسان و تأثیر عوامل مختلف بر وی، به معنای نفی قوانین و سلطه مطلق برموجودیت خود و جهانی كه در آن زندگی می كند، نیست.

گفتیم كه برخی از متفكران، انسان را تابع بی چون و چرای عوامل جبری تاریخ می دانند و معتقدند كه انسان ها نمی توانند از زنجیر قوانین حاكم بر هستی، خود را رها سازند. علت این اشتباه متفكران در دو موضوع زیر است:

الف - مشاهده جریان تاریخ مبنی بر این كه افراد بسیاری تحت تأثیر عوامل طبیعی و هم نوعان خود قرار داشته اند، به گونه ای است كه گویی هیچ اراده و اختیاری از خود ندارند. برخی اوقات نیز اراده قدرتمندان قدرت پرست و ضعف مردم در برابر جلب لذت و فرار از درد، چنان افراد را اسیر و برده خود ساخته كه گویی آزادی حقیقی و استقلال، شخصیت فقط از آن افراد خاصی می باشد.

ب - تعمیم های غلط در فلسفه تاریخ نیز گاه موجب اشتباه می شود، زیرا برخی از متفكران همه شؤون حیات بشری را بر مبنای یك یا چند عامل مورد علاقه خود تفسیر می كنند. به طور مثال: گروهی از پژوهشگران در بررسی دوران گذشته تاریخ، به این نتیجه رسیده اند كه اصول و مبانی حیات اجتماعی برخی از جوامع، با نژادپرستی قابل تفسیر است. این محققان تنها به تفسیر آن جوامع بسنده نكرده، بلكه سعی كرده اند تا همه جوامع را بانژادپرستی تفسیر كنند. كسانی كه تاریخ حیات انسان ها را با یك یا چند عامل جبری تفسیر می كنند، متوجه نیستند كه شناخت معلول، مستلزم شناخت علت نیست، اما شناخت همه جانبه علت، موجب شناخت معلول می شود.

فلسفه تاریخ چیست؟

در فلسفه تاریخ، علت و نتایج رویدادها و تحولات تاریخی مورد بررسی قرار می گیرند. در بحث از فلسفه تاریخ، این سؤال مطرح است كه آیا می توان به بررسی فلسفه كل تاریخ پرداخت یا باید فلسفه برهه هایی از تاریخ را مورد پژوهش قرار داد!؟ برخی از متفكران معتقدند كه می توان "فلسفه كل مجموعی تاریخ بشری" را به دست آورد. اشكالی كه بر این متفكران وارد شده، این است كه نمی توان فلسفه كل مجموعی تاریخ بشری را كه فقط یك بار رخ می دهد، به دست آورد. در نقد این دیدگاه باید گفت: همه اجزاء و عناصر تشكیل دهنده تاریخ، آن چنان با یكدیگر متباین و متخالف نیستند كه هیچ وجه مشتركی نداشته باشند، بلكه اغلب عوامل تشكیل دهنده تاریخ، علل مشابهی دارند. به طور مثال: اگر زمامداران یك جامعه ظلم كنند، مردم آن جامعه آماده طغیان و عصیان خواهند بود، یا سقوط اقتصادی سبب عدم تحرك حیات انسان ها خواهد شد. در بحث از فلسفه تاریخ باید به این نكته توجه داشت كه شخصی بودن تاریخ )جزء جزء بودن تاریخ( منافاتی با قانونی بودن اجزاء و عناصر تشكیل دهنده آن ندارد.