تاریخ در بررسی

1- خدا : تأثیر خدا در تاریخ، مانند تأثیر وی در پدیده های عالم طبیعت می باشد. اجزاء و عناصر سازنده تاریخ، از انسان گرفته تا مصالح اهرام مصر و سد مأرب و سنگ های تراشیده و حك شده و كتیبه ها و همه آثار فكری و عضلانی بشری كه در نمودی فیزیكی نقش بسته و آیندگان را در جریان سرگذشت گذشتگان قرار داده است - همه و همه - مخلوقات خداوندی هستند. از طرف دیگر، تفكرات و اراده ها و تصمیم ها و اكتشافات و جهش ها و به كار افتادن همت های عالی و به فعلیت رسیدن انواع استعدادها - كه مواد تشكیل دهنده تاریخ می باشند - همه و همه مستند به خدا می باشند؛ حتی مبادی كارهای اختیاری انسان ها و نقشی كه آن كارها در صحنه محسوس و معقول به وجود می آورند و نتایجی كه مانند معلول ها از آن كارهای اختیاری به ظهور می پیوندد، همه آن ها نیز مستند به خداست.

یك جریان بسیار روشن نیز در سراسر تاریخ دیده می شود كه در شعر انوری مطرح شده است:

اگر محول حال جهانیان نه قضاست         چرا مجاری احوال بر خلاف رضاست بلی،

قضاست به هر نیك و بد عنان كش خلق         بدان دلیل كه تدبیرهای جمله خطاست هزار

نقش برآرد زمانه و نبــود          یكی، چنان كه در آیینه تصور ماست

2- انسان : از آغاز تاریخ تا كنون، افرادی از انسان ها - از امرا و رؤسا گرفته تا شخصیت های بزرگ - در سرنوشت خود و دیگران مؤثر واقع شده اند. بروز قدرت و فعالیت فكری و عضلانی بشر از آغاز تاریخ تا كنون، نشانه نقش انسان در تاریخ است. اگر انسان اسیر محیط طبیعی و اجتماعی خود می بود، هرگز نمی توانست از غارنشینی بیرون بیاید و راهی كهكشان ها و اعماق اقیانوس ها شود. كسانی كه نقش قدرت و اراده و اندیشه انسان را در تشكیل تاریخ نادیده می گیرند، ناخواسته به تحقیر انسان می پردازند. هر چند انسان در تاریخ دخالت دارد، اما كمیت و كیفیت دخالت و تأثیر وی در تاریخ را نمی توان دقیقآ ارزیابی كرد.

چون حیات انسانی در حال فردی و جمعی و نظام جامعه و حتی عالم طبیعت دارای سیستم باز می باشد، هیچ گاه از نظر علمی نمی توان سرنوشت كمی و كیفی اجزاء آن ها را دقیقآ مشخص نمود. به همین علت است كه همواره رویدادهای مهم تاریخ، مانند رشد و سقوط فرهنگ ها و تمدن ها با احتمال مطرح می شود.

اندیشه و اراده انسان ها در هر مقطعی از تاریخ، توانسته آمال و اهداف و وسایل واقعی خود را درك كند و برای به دست آوردن آن ها اقدام نماید كه البته گاهی موفق بوده است و گاهی ناموفق. اهمیت نقش انسان در شكل دادن به تاریخ در این است كه خداوند او را برطبیعت مسلط كرده و قدرت تفاهم و هماهنگی با انسان ها را به او عنایت فرموده است.

3- آن چه كه مفید به حال انسان هاست : آن چه برای انسان ها مفید باشد، در تاریخ باقی خواهد ماند. البته آن چه برای انسان ها مفید است، نباید با اصول بنیادین حیات انسانی منافات داشته باشد، بلكه باید هماهنگ با آن اصول باشد.

قرآن در این باره می فرماید :

أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَت أَودِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحتَمَلَ السَّيلُ زَبَدًا رَابِيًا وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيهِ فِي النَّارِ ابتِغَاءَ حِليَةٍ أَو مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثلُهُ كَذَلِكَ يَضرِبُ اللّهُ الحَقَّ وَ البَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذهَبُ جُفَاءً وَ أَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمكُثُ فِي الاَرضِ كَذَلِكَ يَضرِبُ اللّهُ الاَمثَال. (رعد/ 17)

"خداوند متعال آب را از آسمان فرستاد. پس آب در دره ها به مقدار گنجایش آن ها به جریان افتاد. سیل، كف های برآمده را بر سطح خود حمل می كند، و از آن موادی كه در آتش برای زینت و متاع ذوب می كنید، كفی است مثل آن. خداوند بدین گونه مثال حق و باطل را می زند. اما كف ها ناپایدارند و می روند و اما آن چه كه برای مردم سودمند است، در روی زمین پایدار می ماند. خداوند مثل ها را بدین گونه می آورد."

انسان در جستجوی منافع خود است و برخی از منافع وی برای ادامه حیات است و باید آن ها را به "صیانت ذات" نسبت داد. منفعت گرایی انسان باید حد و اندازه داشته باشد تا به انحراف كشانده نشود.

عواملی را كه متفكران به عنوان عامل محرك تاریخ مطرح كرده اند، گاه در تاریخ مؤثر واقع می شود، البته نه به عنوان عامل قطعی. به عنوان مثال: رگه های رسوب شده در جامعه از قبیل ترس ها و امیدها، تخیلات و گرایش ها و عناصر فرهنگی رسوب شده، در تاریخ اثرگذار هستند، اما عامل قطعی در تعیین سرنوشت تاریخ به شمار نمی روند. زیبایی كلئوپاترا موقعیت آنتوان، سردار رومی را تغییر داد و عشق اگوست كنت به كلوتلد، موجب تلطیف تفكرات وی و طرفداری از امانیسم شد.