جبر و اختيار؛ حقيقت كدام است؟

اساسي ترين اصلي كه بر انسان حاكم است، مسأله "حب ذات" يا كوشش انسان براي ادامه "من" مي باشد. جلب لذت و دفع الم نيز دو وسيله مهم براي محافظت من انساني مي باشد. علاقه به من، موجب احساس لذت و الم مي شود و لذت و الم نيز موجب تقسيم اشياء به نافع و مضر مي گردد. به نظر مي رسد، غير از عوامل مذكور، عوامل چهارگانه ديگري نيز در آن دخالت دارد:

 

الف - عوامل برون ذاتي متغير: اين عوامل اموري هستند كه شب و روز توسط حواس با درون ذات انسان تماس پيدا مي كنند. مانند مناظر زيبا و زشت، رنگ هاي مختلف و اَشكال و صداهاي گوناگون و بوها. اين عوامل ممكن است بر روح انسان تأثير بگذارند و آن را تحت تأثير قرار دهند. هم چنين، روح انساني اين قدرت را دارد كه در مقابل اين عوامل ايستادگي نموده، آن ها را خنثي كند.

 

ب - عوامل برون ذاتي ثابت : اين عوامل نيز اموري هستند كه اجزاء و روابط محيط زندگي را تشكيل مي دهند. مانند آب و هوا و وضع جغرافيايي محل زندگي و چگونگي روابط اجتماعي و رسوم و عادات.

اين عوامل مي توانند جهت بخش برخي از فعاليت هاي انساني باشند. مثلا غريزه كنجكاوي كه از لوازم روح انساني است، اگر در محيطي قرار گيرد كه وضع اقتصادي آن منحصر به كشاورزي باشد، چه بسا در مورد مسائل مربوط به زمين و كشاورزي به فعاليت بپردازد.

 

ج - عوامل درون ذاتي متغير : اين عوامل پديده هايي هستند كه روح بدون احتياج به انجام فعلي و يا تماس با پديده هاي خارجي، آن ها را ايجاد مي كند. مانند افكار و خيالات و تجسيم ها. اين عوامل در انجام فعاليت هاي روحي انسان تأثير به سزايي دارد.

 

د - عوامل درون ذاتي ثابت : اين عوامل نيز عبارتند از ضعف و قوت استعدادها، ذكاوت و حافظه، نيروي اراده و تصميم، غريزه يا كنجكاوي، احساس گرسنگي و تشنگي و بيماري.

خلاصه، سه عامل در حركات انساني تأثير دارد:

1- علاقه انسان به "من".

2- جلب لذت و دفع الم كه مشتقات علاقه انسان به من هستند.

3- عوامل چهارگانه فوق.

 

جبريون در اين جا انتقادي را مطرح كرده اند؛ به اين معنا كه علاقه به من و دو مشتق آن، عامل محرك تمام كارها و سكنات انساني است و تا كار از ناحيه اين عوامل به سرحد وجوب و ضرورت نرسد، تحقق پيدا نخواهد كرد. برخي مانند هيوم و فيزيكدانان جديد، به نفي قانون عليت پرداخته اند و كوشيده اند تا به اين وسيله جايي براي اختيار پيدا كنند. بايد بدانيم كه اصل عليت با اختيار انسان منافات ندارد. ميان علت و معلول همواره سنخيت نيست و عدم سنخيت ميان علت و معلول را، فيزيكدانان با بطلان قانون عليت اشتباه كرده اند. پذيرش اصل عليت، به معناي پذيرش اصل سنخيت در تمام پديده ها به ويژه نمودهاي زيرين طبيعت نيست. بنابر اين، اصل عليت در قلمرو جهان درون را بايد از اصل عليت در جهان برون تفكيك كرد.

 

 

ويژگي هاي اراده

 

1- اراده از پديده هايي است كه ميان انسان و حيوان مشترك است. البته با دو فرق:

 

الف - دامنه جلب منفعت و دفع ضرر در انسان وسيع تر از حيوان است. دايره نفع و ضرر حيوان در چارچوبه مظاهر زندگي مادي قرار دارد، در حالي كه انسان سود و زيان هاي غيرمادي نيز دارد. انسان به حل مجهولات علمي مي پردازد؛ عدالت را دوست دارد؛ در راه عقايد و افكار خود تلاش مي كند، ولي حيوان از چنين امور غيرمادي برخوردار نيست.

 

ب - انسان داراي "من"، "روح"، "شخصيت" و "وجدان" است، اما براي حيوان چنين چيزي را نمي توان اثبات كرد. از اين گذشته، آيا آن حالت رواني كه ما در هنگام اراده در روان خود احساس مي كنيم، حيوانات هم همان حالت را در خود احساس مي كنند يا نه؟ اثبات و نفي اين مسأله بسيار مشكل است. مخصوصآ با در نظر گرفتن مباحث آينده كه خواهيم ديد، اقسام اراده در انسان ها بسيار گوناگون مي باشد.

 

2- اراده همواره يك پديده بسيط نيست. بساطت و تركيب آن، تابع بساطت و تركيب موضوعي است كه اراده به آن تعلق مي گيرد. اگر متعلق اراده مركب باشد، آن اراده را مي توان به چند جزء خواستن تحليل كرد. به طور مثال: اگر شكل گلي را بخواهيم ترسيم كنيم، چون گل از اجزايي تشكيل شده، اراده آن نيز مركب است. البته بساطت و تركيبي كه در اراده مطرح است، از مقوله كميت نيست، بلكه از مقوله كيفيت مي باشد.

 

3- اراده داراي شدت و ضعف است. شدت و ضعف آن نيز تابع انگيزه آن مي باشد؛ به طوري كه هرقدر انگيزه مولد اراده، قوي تر باشد، اراده به طور شديدتر نمودار خواهد شد.

 

4- اراده وسيله اي است كه "من" را به هدف خود مي رساند. با اين بيان، علت كار نيز اراده يا ميل و رغبت نيست. بعضي از فلاسفه و روان شناسان كلاسيك، علت كار را در اراده جستجو مي كنند، در حالي كه اين چنين نيست. اينان مقصد اصلي كه ما را به مسافرت تحريك كرده است، با مَركبي كه ما را به آن مقصد مي رساند، خلط نموده اند.

 

5 - يكي ديگر از ويژگي هاي اراده اين است كه اراده پديده واحدي نيست، بلكه شامل پديده هاي متنوعي است. گذشتگان و برخي از متفكرين معاصر، اراده را پديده واحد دانسته اند. اراده را مي توان به دو دليل متنوع تقسيم نمود:

 

الف - علل و انگيزه هاي اراده، كه سه قسم هستند :

 

* عوامل لذت بخش.

* فرار از درد.

* علاقه به من.

چون انگيزه هاي اراده مختلف هستند، خود اراده نيز متنوع است. مثلا چون لذت و الم انواع گوناگوني دارد، پس اراده اي هم كه از آن ناشي مي شود، مختلف است.

 

ب - چون "من" و خواص و فعاليت هاي آن گوناگون مي باشد، لذا فعاليت هاي ارادي انسان نيز يكسان نمي باشد.

تعداد بازدید: ۱۵۷۹۹

فرم تماس

آدرس:

فلکه دوم صادقیه - بلوار آیت الله کاشانی - خ حسن آباد - کوچه 4 - پلاک 22 - ایران - تهران

کد پستی: 1481843465
مرکز فروش آثار:
ایمیل: info@ostad-jafari.com
تلفن ثابت: +9821 44091042 +9821 44005453
نمابر: +9821 44070200
حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری است
توسعه و پشتیبانی فنی شرکت توسعه همراه افزار ایرانیان