حقوق بشر در یك نگاه

هنگامی می توان از اعلامیه حقوق جهانی بشر سخن به میان آورد كه انسان را در حوزه ارزشها تفسیر كنیم. كسانی كه از اعلامیه جهانی بشر سخن به میان می آورند، در ابتدا باید مشخص كنند كه آیا مرادشان از انسان، همان موجودی است كه پیامبران سیمای او را ترسیم كرده اند؟ یعنی فردی كه دارای كرامت ذاتی است و با حكمت بالغه خداوندی به وجود آمده، هدف حیات او نیز خیر و كمال است و هر كس به وی اهانت كند و حقوق او را نادیده بگیرد، با مشیت خداوندی مبارزه كرده است، یا انسان را به عنوان گرگ انسان تفسیر می كنند و هیچ حقیقت ارزشی در وجود او سراغ ندارند. مبنای حقوق بشر باید كرامت ذاتی انسان باشد و فلسفه هایی كه در غرب پیدا شده اند، نظیر فلسفه نیچه و طرفداران اصالت قدرت، هیچ یك این مبنا را مطرح نكرده اند. حقوق جهانی بشر نیز برای آنكه به یك فرهنگ جهانی تبدیل شود، باید شرافت و كرامت ذاتی انسان را اثبات كنند تا مجالی برای ظهور تفكرات ماكیاولی، اصالت نفع و اصالت قدرت پیدا نشود. مبنای حقوق بشر از دیدگاه غرب، همزیستی مسالمت آمیز همراه با صلح و آزادی و عدالت در جوامع بشری است. این مبنا مهم است، ولی نمی تواند زیربنایی به وجود آورد كه همه افراد خود را اعضای خانواده ای واحد بدانند. برای تحقق چنین هدفی باید مبنای عالی تری - كه از دیدگاه اسلام خداست - مطرح شود.

وضع و تدوین یك نظام حقوق متعالی مستلزم اجرای آن نیست. برای اجرای هرگونه نظام حقوقی اولا باید تبعیض میان انسانها وجود نداشته باشد و ثانیآ زمینه های تحقق آنها از نظر تعلیم و تربیت فراهم آید. بر همین اساس، اسلام یك رشته اصول روانی و اخلاقی مشترك میان انسانها را تعلیم داده تا زمینه های تحقق قوانین خود را فراهم آورد.

حقوق بشری كه در اسلام مطرح شده، مبنای دینی دارد و این مبنا موجب شده تا این نظام حقوقی از چند ویژگی برخوردار شود:

1- این نظام حقوقی متكی به اراده خداست. یعنی خداوند همه این حقوق و تكالیف را برای بندگانش مقرر فرموده است. با پذیرش این اصل، هر انسان آگاهی، نه تنها تكالیف خود را با اخلاص و صمیمیت و بدون سوداگری و لذت پرستی انجام خواهد داد، بلكه عمل به تكالیف را نیز وسیله ای جهت رشد و تكامل خود تلقی خواهد كرد.

2- عامل اجرای نظام حقوق اسلامی، شخصیت كمال طلب خود انسان است.

3- چون مبنای اسلام، دین فطری حضرت ابراهیم(ع) است و همه ادیان آسمانی، خود را وابسته به آن می دانند، جهانی بودن تكالیف و حقوق بشر را بهتر می توان اثبات كرد.

انگیزه های تدوین حقوق بشر از دیدگاه غرب

هفت انگیزه برای تدوین حقوق بشر مطرح شده كه برخی از آنها قابل نقد و بررسی است:

1- در اعلامیه جهانی حقوق بشر، شناسایی ذاتی كلیه اعضای خانواده بشری و حقوق یكسان و انتقال ناپذیر آنان، اساس آزادی و صلح تلقی شده است. اشكال وارد بر این مطلب، این است كه تا حیثیت ذاتی یا ارزش ذاتی انسان به اثبات نرسد، نمی توان چنین چیزی را مطرح كرد. در این اعلامیه، همه انسانها با همه اختلافاتی كه در ملیت ها، قومیت ها، فرهنگ ها، خصوصیات و امتیازات مختلف دارند، یكسان تلقی شده اند و از همه آنها خواسته شده تا از همه اختلاف ها و امتیازات خود دست بردارند. اما آیا برای تحقق این موضوع باید آنها را مجبور كرد كه این فرمان را بپذیرند یا باید ضرورت و ارزش این حقوق و امثال آن را برای انسانها مطرح كرد!؟ در واقع، تا زمانی كه به انسانها تفهیم نشود كه در كنار حقوق تأمین كننده همزیستی طبیعی انسانها، حقوقی هم برای جان های آنها وجود دارد، حقوق بشر تحقق پیدا نخواهد كرد.

2- در اعلامیه جهانی حقوق بشر، اصطلاح اعضای خانواده بشری مطرح شده كه بسیار مهم است. مسأله مهم تر، تحقق این امر است كه چرا در طول تاریخ بشری، به استثنای مواردی محدود، انسانها این وحدت را عینیت نبخشیده اند؟ پاسخ مختصر این است كه: بشر در طول تاریخ خود، كمتر پای بند به ارزشهای متعالی بوده است. اسلام با نظر به اثبات این حقیقت كه "همگان مانند افراد عائله خداوندی می باشند"، بر روحیه برادری و عضویت خانواده واحد و اینكه انسانها همگی استعدادی از خورشید روح الهی هستند، تأكید كرده است.

3- در این اعلامیه، به مفاهیمی چون "حیثیت ذاتی انسان ها" و "اعضای خانواده بشری" اشاره شده است. این مفاهیم هنگامی معنا پیدا می كنند كه شایستگی انسانها برای محبت به یكدیگر مطرح شود. تا احترام ذاتی انسان برای انسانها ثابت نشود و انسانها نتوانند خود را دوست بدارند، هیچ گاه نمی توانند دیگران را دوست داشته باشند.

به طور كلی، نخست باید احترام ذات انسان به یك یك انسانها ثابت شود كه هر كسی بتواند واقعآ خود را دوست بدارد. یعنی از پذیرش احترام ذات، به محبوبیت انسان برای اینكه انسان است، پیشرفت نماید و آن گاه با درك اشتراك و وحدت همگان در آن ذات انسانی كه به جهت وابستگی به كمال مطلق الهی محترم است، محبت به دیگران را اصالتآ، نه از روی احساس خام و زودگذر و نه از روی سوداگری، بپذیرد.