خدا: از خداگرایی تا ایمان

انسان می تواند اعتقاد و علم به وجود خداوند پیدا كند، زیرا دلایل عقلی بسیاری برای شناسایی خدا وجود دارد. حجاب های متعددی نیز وجود دارد كه مانع از ارتباط با خدا و شناخت بدیهی او می شود. این موانع و حجاب ها بر دو نوع می باشند:

1 - موانع ناشی از انحرافات عملی، نظیر غوطه ور شدن در گناه و تسلیم هوی و هوس های نفسانی شدن. انحرافات عملی موجب می شود تا انسان، هم از شناخت بدیهی خدا و ارتباط با او محروم بماند و هم متقن ترین دلایل وجود خداوند را مات و تاریك نماید و در نتیجه، آن دلایل را به صورت الفاظ و مفاهیمی بی محتوا درآورد، به گونه ای كه كم ترین اثری در روح او نگذارد.

ما افراد فراوانی از متفكران بسیار با اقتدار مغزی در حكمت الهی و غوطه ور شده در مسائل آن حكمت عالیه و دقیقآ آشنا با دلایل كاملا متقن در اثبات وجود خداوندی سراغ داریم كه از ارتباط با خدا و دریافت او بی بهره هستند. هیچ احساس تعهد عالی انسانی - الهی در آنان دیده نمی شود. دیدگاه اینان چنان كه با حجاب های به ظاهر علمی پوشیده می شود، هم چنان با حجاب های ناشی از انحرافات عملی نیز نابینا می گردد.

2- حجاب های ناشی از برداشت های علمی از جهان طبیعت نیز سد راه معرفت حقیقی خداوند است. می دانیم كه جهان طبیعت از ابعاد و وجوه متعدد و متنوعی برخوردار است كه ما انسان ها با هدف گیری های خاص با آن ارتباط برقرار می كنیم. در شناسایی جهان، گاه ویژگی یك جزء از جهان را به اجزای دیگر جهان سرایت می دهیم. به عنوان مثال: وقتی كه حاكمیت كمیت را در بعدی از جهان مشاهده می كنیم، آن را به عنوان یك واقعیت مطلق تصور می كنیم و آن را بر همه اجزاء و ابعاد جهان حاكم می دانیم.

هر اندازه رشد مغزی انسان كم تر باشد، مقوله ها و صورت ها و اشكال طبیعت، بیش تر در دریافت های ذهنی او نفوذ پیدا می كند و در نتیجه، همه واقعیات عالم را با آن ها ارزیابی می كند.

موانع ناشی از برداشت های غلط علمی، ناشی از ضعف فكری و روحی اشخاصی است كه قدرت رها ساختن مقولات و صور و اشكال و نمودهای طبیعت را از عقل خود ندارند. در بحث از حجاب علمی، مهم ترین حجاب، برداشت مطلق گرایانه از قانون علیت است كه ذهن معمولی "آن را با مفاهیم مطلق اشباع می كند و حس مطلق گرایی خود را در شناخت اصول و مبادی كلی هستی" از میان می برد. خطا در فهم قانون علیت، این قانون را به شكل حجابی ضخیم درمی آورد.

می دانیم كه ما در مورد قانون علیت یك سلسله معلومات روشن و قطعی داریم، نظیر آن كه:

- هر معلولی دارای علت است.

- اگر علت، چیزی را نداشته باشد، نمی تواند به معلول منتقل سازد.

- اصل سنخیت میان علت و معلول.

در مورد شناخت خدا، مسأله علیت از آن جا ایجاد اشكال می كند كه وقتی علل اشیاء را از متن طبیعت و اجزای آن به دست می آوریم، گمان می كنیم كه دیگر جایی برای خدا به عنوان علت در طبیعت و اجزای آن نیست و در نتیجه، خدا را از متن طبیعت كنار می نهیم و او را به عنوان علت العلل در سلسله اجزاء طبیعت قرار می دهیم. به عبارت دیگر، خدا به عنوان علت العللی كه به وجود آورنده اولین علت طبیعی یا اداره كننده مجموع طبیعت است، مطرح می شود و خود طبیعت نیز اداره كننده مستقیم طبیعت تلقی می شود.

اگر ما به آیات قرآن بنگریم، درمی یابیم كه همه رویدادها و حركات موجود در عالم، به طور مستقیم مربوط به خداست. هر آن چه در پهنه طبیعت قرار دارد، آثار مستقیم فاعلیت خداوندی است:

برای توضیح بیش تر در این مسأله كه معمای اصلی قضیه ناشی از این است كه ما آگاهانه یا ناآگاه از علل و عوامل مادی و صوری اشیاء، علت فاعلی را بیرون می آوریم و استقلال و بی نیازی آن ها را از فاعل و خالق مستقیم نتیجه می گیریم و خدا را می بریم در آغاز سلسله هستی قرار می دهیم و یك اصطلاح جالب هم برای او اختراع نموده و می گوییم: خدا یعنی علت اولی، خدا یعنی علت العلل.

آری، معمای مسأله ما همین است و بس. ما باید بدانیم چنان كه خداوند علت اولی و علت العلل است، خدا فیاض مطلق و فاعل و خالق بالفعل همه حركات و ذات هستی است.

به عقیده مولوی: ما انسان ها مادامی كه در زندان حواس طبیعی و عقل نظری محبوس هستیم، همه دریافت های ما در چارچوبه اسباب و علل ظاهری طبیعی خلاصه می شود، اما اگر از این اسباب و علل ظاهری بالاتر برویم، علت مستقیم همه حقایق و رویدادها را، خدا خواهیم دید:

بی سبب بیند چو دیده شد گذار        تو كه در حبسی، سبب را گوش دار

با سبب ها از مسبب غافلی         سوی این روپوش ها زآن مایلی

هین، ز سایه شخص را می كن طلب          در مسبب رو گذر كن از سبب

عقل نظری ما انسان ها نیز گاه فقط به علت های روبنایی جهان توجه می كند و به اعماق جریان هستی نفوذ نمی كند.

این سبب را محرم آمد عقل ما        وآن سبب هاراست محرم انبیا

وآن سبب ها كانبیا را رهبر است        آن سبب ها زین سبب ها برتر است