در گردونه اجتماع

اصل تلازم اتحاد و اختلاف

در علوم انسانی این اصل اساسی وجود دارد كه اولا هیچ قضیه ای مورد اتفاق نیست، مگر آن كه پیرامون آن اختلاف نظرهایی وجود دارد. به طور مثال: این قضیه كه زندگانی انسان دارای دو پدیده لذت و الم است، مورد اتفاق نظر متفكران است، اما این كه لذت چیست و الم كدام است و در صورت تصادم میان آن ها چه باید كرد، اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. ثانیآ: هیچ قضیه ای مورد اختلاف نظر نیست، مگر آن كه در مبانی و یا پیرامون آن، قضایایی وجود دارد كه در مورد آن ها وحدت نظر وجود دارد. مثلا این كه آیا افراد در جامعه باید دارای آزادی فردی باشند یا نه؟ هر چند این امر مورد اختلاف است، ولی این دو اصل كه بشر ناگزیر از زندگی اجتماعی است و آزادی را دوست دارد، مورد اتفاق نظر است.

این اصل، اصل تلازم اتحاد و اختلاف می باشد كه در تبیین آن می توان به مباحث زیر اشاره كرد:

1- انسان یك فرد نیست، بلكه شامل افراد متعدد است و افراد نیز در مسائل و موضوعات، به طور یكسان فكر نمی كنند.

2- جهان آفرینش دارای موجودات متعدد و در حال تحول است و هر فردی نیز با مقداری از حقایق آن می تواند آشنا شود.

3- هیچ انسانی نمی تواند درباره انسان و جهان به دانش مطلق دست یابد.

جهان برای همیشه در مقابل درك افراد، یك صحنه مركب از تاریكی و روشنایی را می گستراند.

4- آن چه موجب پیشرفت اجتماعات بشری می شود، بازبودن راه درك و شناسایی است كه توسط مغزهای بزرگ صورت می گیرد.

اگر همه چیز برای همه كس بدون احتیاج به گذشت زمان قابل درك بود، زندگانی در همان گام های اول به نابودی می گرایید، زیرا دیگر تضاد در اندیشه وجود نداشت كه باعث تكاپوی افراد گشته، آنان را در راه ادامه و رشد شخصیت به فعالیت وادار نماید. به قول جلال الدین رومی:

قبله جان را چو پنهان كرده اند        هر كسی رو جانبی آورده اند

و اگر قبله جان ها - یعنی هدف مطلق برای همه - به طور كامل روشن می شد، یا در انتخاب وسایل برای رسیدن به آن هدف، همگان معلومات متحدی داشتند، هرگز تكاپو و كوشش برای حركت به سوی هدف وجود نداشت.

5- جهان طبیعت با جهان ماورای طبیعت در ارتباط است. برای شناسایی طبیعت باید ماوراء طبیعت را شناخت. چون شناسایی كامل جهان طبیعت برای افراد نیاز به درك ماوراء طبیعت دارد، لذا تنها افراد نادری، قادر به شناسایی جهان خواهند بود.

اختلاف نظر میان صاحب نظران از بدیهی ترین اصول معرفت شناسی است. اختلاف آراء و عقاید همواره وجود داشته و موجبات رشد و تكامل اندیشه را فراهم آورده است. این اختلاف تا آن هنگام كه به "اصول كلی مشترك اعتقادی" خللی وارد نمی ساخته، یك اصل ضروری تلقی می شده است. در تفسیر برخی از مباحث مربوط به اصول و فروع دین، اختلاف های نظری فراوانی وجود داشته كه در اكثر موارد به گسترش و تعمیق معارف كلامی و فلسفی كمك كرده است. اصولا اختلاف ها را بر دو نوع می توان تقسیم كرد:

1- اختلاف معقول: این نوع اختلاف ناشی از اطلاعات مربوط به موضوعات مختلف و هم چنین استعدادها و دریافت های گوناگون افراد است، مانند اختلاف نظر در دریافت واقعیات عالم هستی كه موجب دیدگاه های مختلف علمی و فلسفی می شود. بر همین مبنا دانشمندان بزرگ شیعه و سنی بر آثار یكدیگر حواشی بسیار زده اند. چنان كه تجریدالاعتقاد خواجه نصیر طوسی را ملاعلی قوشجی حواشی زده و كتاب احیاءالعلوم غزالی را ملامحسن فیض تهذیب نموده وكتاب المحجة البیضاء را تألیف نموده است. اختلاف نظر معقول می تواند عامل پیشرفت در دو قلمرو علم و عمل تلقی شود.

2- اختلاف نامعقول: این نوع اختلاف ناشی از عوامل انحرافی و غیرقانونی می باشد، مانند اختلاف ناشی از هوی و هوس های نفسانی.

در طول تاریخ، اشخاصی با تظاهر به آزادی فكر و اندیشه، اما به انگیزه عشق به قدرت یا شهرت، اظهارنظرهایی كرده اند كه موجب پیدایش انواع اختلاف نظرهای نامعقول شده است. چون اختلاف نظرهای نامعقول بر اساس قدرت طلبی یا شهرت جویی است، سطحی و زودگذر است.