قرآن در نگاهی گذرا
قرآن كتابی است كه اگر تدبر و فهم عالی خود را با درونی پاك، در تعلم و دریافت آن به كار ببندیم، به طور قطع همه واقعیات مربوط به انسان را - چه در منطقه آن چنان كه هست، چه در منطقه آن چنان كه باید - از آن دریافت نموده و خواهیم پذیرفت؛ به این شرط كه معرفت های مربوط به هر حقیقتی كه مورد تدبیر است، قبلا دریافته، یا حداقل درباره آن ها مقداری مطالعه نموده و اندیشیده باشیم و آن گاه در آیه یا آیات مربوط، به تأمل و تفقه بپردازیم.
به طور كلی: موقعی می توان به عظمت آیات قرآنی آگاه شد، كه چهار شرط مراعات شود. این شرایط عبارتند از :
شرط اول - اندیشه های ناب و تدبیرهای متكی بر واقعیات.
شرط دوم - برحذر بودن از اختلاط آن اندیشه ها با مفاهیم و دریافت های فرهنگ های رسوبی.
شرط سوم - مطالعات پیگیر تا آخرین حد ممكن، پیرامون آن موضوع كه مورد تحقیق است. شرط سوم از آن جهت حایز اهمیت است كه انسان پیش از اطلاع از تفكرات و اندیشه های دیگران كه حداكثر تلاش خود را برای شناخت موضوعی به عمل آورده اند، درباره آن موضوع یك دریافت دارد و پس از اطلاع از تفكرات و اندیشه های دیگران، دریافتی دیگر.
شرط چهارم - اطلاع از سخنان ائمه معصومین علیهم السلام درباره آیاتی كه موضوع مورد تحقیق را بیان كرده است، زیرا علوم و معارف ائمه معصومین علیهم السلام مستند به خاتم الانبیاء محمد مصطفی(ص) است كه قرآن به قلب مبارك وی نازل شده و اوست كه دارای معرفتی بالاتر از همه درباره معانی قرآن می باشد.
البته بعضی از این شرایط، در مواردی دارای اهمیتی بیش از شرایط دیگر می باشد، مانند بررسی آراء و عقاید صاحب نظران در مواردی كه موضوع برای آنان با اهمیت تلقی شده و كوشش های فكری فراوانی در آن موضوع به كار برده اند؛ مثل موضوع عامل محرك تاریخ.
در خصوص موضوع عامل محرك تاریخ در قرآن، ما در برابر دو گروه از آیات قرآنی قرار گرفته ایم كه حقیقت اصلی را درباره عامل محرك تاریخ بیان نموده اند.
از نظر ما، آیات قرآنی یكدیگر را تفسیر می كنند. این كه آیات قرآنی همدیگر را تفسیر می كنند، دارای دلایل زیر است:
دلیل یكم- آیات قرآن مجید از مقام شامخ ربوبی نازل شده است و هر یك از این آیات، درباره هر موضوعی هم كه باشد، نه تنها با هیچ یك از آیات دیگر اختلاف ندارد، - همان گونه كه خداوند سبحان تذكر داده است: و لو كان من عند غیر آلله لوجدوا فیه اختلافا كثیرا "و اگر این قرآن از خداوند نازل نشده بود، اختلاف فراوانی در آن می یافتند." (سوره نساء/82)
بلكه بدان جهت كه هر یك از آن ها بیان كننده جزئی از اجزاء مجموعه واقعیت مربوط به خدا و جهان هستی در ارتباط با "انسان آن چنان كه هست" و "انسان آن چنان كه باید و شاید" می باشد، بنابر این هر یك از آن ها مكمل بقیه آیات قرآنی است كه نازل شده است. هم چنین، اگر در آیات قرآنی كم ترین اختلاف و تناقضی وجود داشته باشد، وحدت معانی و هدف مختل شده و شایستگی اعجاز را از دست می دهد.
دلیل دوم - قرآن از هنگامی كه نازل شده، مورد مطالعه و بررسی و تحقیق مخالفانی از ناقدان سخن و متخصصان ماهر در فنون محاورات و حقایق مربوط به خدا، جهان هستی و انسان بوده است. آن ها اگر اندك اختلاف یا تناقضی در آیات قرآنی می دیدند، محال بود آن را اشاعه ندهند؛ مخصوصآ در موقع ظهور اسلام كه كفار و مشركین با تمام قوا برای از بین بردن اسلام صف آرایی كرده و در این عرصه مبارزه، عقاید، مال و منال، اعتبار، تاریخ، نژاد و فرهنگ خود را از دست می دادند. با این حال، طبق گزارش تاریخ آن ها نتوانستند از عهده اثبات اختلاف یا تناقض در آیات قرآن مجید برآیند؛ در حالی كه چنین كاری (اثبات اختلاف و تناقض) آنان را در همه عرصه های رویارویی پیروز می كرد و دیگر نیازی به جنگ و كشتار و از دست دادن همه شؤون حیاتی نبود.
دلیل سوم - وحدت و انسجام قرآن در ارائه واقعیات بسیار فراوان پیرامون الهیات، طبیعیات، موقعیت انسان در جهان هستی، احكام و دستورات، اخلاقیات و قصص، ایجاب می كند كه هر یك از مجموعه آیات، مفسر و شاهد آیات دیگر باشد.
