قرآن در نگاهی گذرا
محاسبه گرایی قرآن
در منطق قرآن، با اشكال گوناگونی این حقیقت گوشزد شده است كه در دنیا هیچ رویدادی بدون محاسبه نیست. یعنی هر چه كه واقع می شود و به هر شكلی كه صورت می گیرد، مطابق محاسبه ای است كه در جهان هستی حكمفرماست. نهایت امر این است كه ما آدمیان در نقطه ناچیزی از هستی قرار گرفته و مقداری از رویدادهای روی پرده طبیعت را - تا آن جا كه برای ما امكان پذیر است - می توانیم تحت محاسبه درآوریم و به معلومات محدودی دست بیابیم، ولی همه متفكرین عالی مقام می دانند كه دستگاه باعظمت هستی، منحصر به همین نقطه ناچیزی كه ما در آن قرار گرفته ایم، نیست.
هم چنین، آنان می دانند كه هندسه كلی و محاسبه نهایی جهان، خیلی گسترده تر و عمیق تر از آن است كه به تصور ما درآید.
با توجه به بخشی از آیات قرآنی، روشن می شود كه كوچك ترین رویدادی - چه در قلمرو طبیعت و چه در قلمرو انسان، خواه فردی و خواه اجتماعی - بدون حساب و قانون صورت نمی گیرد. بنا بر این قانون عمومی، به طور اطمینان می توان گفت: تشكل اجتماعات و سقوط و اعتلای آن ها، مانند سایر پدیده های طبیعی و انسانی، بر مبنای قانون می باشد و هیچ گونه اتفاق و شانس و تصادفی در كار نیست.
بعضی از آیات دیگر، این قانون عمومی را در خصوص اجتماعات صریحآ تطبیق می كند.
در تعدادی دیگر از آیات، با اشكال گوناگونی، ممنوعیت "افساد" در روی زمین خاطرنشان شده است. به عنوان مثال: در آیه ای "آنان كه در روی زمین به فساد كوشند"، (مائده/33) در ردیف "محاربه كنندگان با خدا و رسول او" معرفی شده اند. در آیه ای دیگر نیز خداوند لعنت و سرنوشت ابدی را برای "مفسدین" در روی زمین تثبیت فرموده است. (رعد/25)
در بسیاری از آیات، شكل "تثبیت اصلاح" صریحآ یا تلویحآ و به طور كنایه گوشزد شده است: - از مجموع آیات وارده در این مبحث، جوانب این مسأله كه آیا از نظر آیین مقدس اسلام، اصالت با "فرد" است یا با "اجتماع"، روشن می شود. اگر در تمام آیات این مبحث و آیات دیگر مباحث گذشته و آینده دقت لازم و كافی صورت بگیرد، مسأله مزبور روشن خواهد شد كه با نظر به ضرورت زندگی دسته جمعی از نظر اسلام، اصالت با "اجتماع" است. زیرا آیه ای كه می گوید: و قاتلوهم حتی لا تكون فتنه. (بقره/193) یا آیه ای كه می گوید: والفتنه اشد من القتل. (همان/191) تقریبآ صریح در این معنی است كه اخلال در زندگی اجتماعی، از كشته شدن یك یا چند نفر با اهمیت تر است. هم چنین، با نظر به سایر منابع معتبر اسلامی كه مدارك فلسفه اجتماعی و حقوقی اسلام می باشند، اصالت اجتماع به هیچ وجه قابل انكار نیست. -
وَ أصلِح وَ لاَ تَتَّبِع سَبِیلَ المُفسِدِین. (اعراف/142)
"... و راه صلاح پیش گیر و پیرو اهل فساد مباش."
فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أصلِحُوا ذَاتَ بَینِكُم. (انفال/1)
"باید از خدا بترسید و در رضایت و مسالمت و اتحاد بین خودتان بپردازید."
داستان های مورد اشاره در قرآن
به طور مسلم، قرآن یك كتاب تاریخی محض نیست كه فقط رویدادهای تحقق یافته را برای اطلاع از خود آن رویدادها بیان كند، بلكه منظور خداوند از بیان داستان ها و رویدادها، شناساندن ابعاد گوناگون انسان و متوجه ساختن مردم به قوانین ثابت و پایدار، مانند كنش و واكنش (عمل و عكس العمل)، مقدمه و نتیجه و محاسبه قانونی در شؤون زندگی است. مردم با این شناخت می توانند از روی تجربه و بصیرت، بنای حیات معقول خود را استوار كنند. ما در قرآن داستان هایی را می بینیم كه چند بار تكرار شده است، مانند داستان نوح(ع) و موسی(ع) و چگونگی رویارویی آنان با مستكبران و تبهكاران. این تكرار دارای همان فلسفه آموزش و توجیه مؤكد انسان ها به واقعیات و قواعد زندگی است كه مردم بدانند حیات آدمی شوخی نیست و محاسبه قانونی در كار است.
اگر انسان ها در روی زمین و در سرگذشت دیگر انسان ها و علل اعتلاء و سقوط آنان، بررسی و دقت كافی داشته باشند، تعقل و شنوایی آنان درباره واقعیات، پیشرفت خواهد كرد. این همان عقل تجربی است كه موجب بروز و افزایش دانش ها و بینش های جدید می شود.
به هر حال، در خصوص "تجربه گذشتگان در آیینه قرآن"، می توان گفت: آیات قرآن مجید درباره سیر و تحقیق در آثار گذشتگان، برای اندوختن تجربه و آموزش درس برای ساختن "حیات معقول"، فراوان است. بدین منظور، مطالعه كنندگان ارجمند می توانند آیات زیر را مورد دقت قرار دهند:
آیه 137 از سوره آل عمران - آیه 26 از سوره نساء - آیه 11 از سوره انعام - آیه 74 از سوره اعراف - آیه 109 از سوره یوسف - آیه 36 از سوره نحل - آیه 46 از سوره حج - آیه 69 از سوره نمل - آیات 9 و 42 از سوره روم - آیه 44 از سوره فاطر - آیات 21 و 82 از سوره غافر - آیه 10 از سوره محمد)ص(.
البته آیات متعدد دیگری وجود دارد كه حالات و جریان زندگی گذشتگان را با اشكال گوناگون مطرح فرموده و ضمنآ دستور كلی برای عبرت گیری و تجربه اندوزی از آن ها را بیان كرده است. برای كسی كه در این دنیا اطلاعی از ارزش حیات خود دارد، بدون تردید، آن چه كه در صفحه هستی به وقوع می پیوندد، می تواند سطری از كتاب آموزنده حیات باشد. لذا، هر حادثه ای - چه در گذشته ترین دوران تاریخ باشد و چه در حال حاضر در برابر چشمانش به وقوع بپیوندد، و خواه آن حادثه كوچك باشد و خواه بزرگ، تلخ باشد یا شیرین، از دوست باشد یا دشمن - می تواند وسیله آموزش واقعیاتی برای تجربه و عبرت باشد.
