وایتهد چه می گوید؟ نقد یك كتاب

مذهب

نگاه وایتهد به مذهب بسیار مثبت است. در مجموع، بحث هایی كه وی در این كتاب مطرح كرده، فقط در چندجا مورد انتقاد است. از جمله نكات مثبت وایتهد در مورد مذهب، مطلب زیر است:

"اما آرمان های غایی كه ادیان، خود را نگهبانان آن قلمداد می كنند، خود انتقاد محكمی بر عادات جاری است."

این نوع نگاه به مذهب قابل پذیرش است، زیرا سوءاستفاده از مذهب را مربوط به خود مذهب نمی داند و برای مذهب نقش موثری در حیات بشری قایل است. البته وایتهد میان خود مذهب و موسسات دینی تمایز قایل شده، زیرا موسسات دینی عمومآ پشتیبان عادات اجتماعی بوده اند.

از نظر وایتهد، مذهب، حوادث و رویدادهای جهان هستی را تكرارپذیر می داند، تا آن كه روزی جهان به پایان خود برسد و طومار تكرارها برچیده شود:

"مذهب عرفانی می گوید كه سایه ها در گذران اند، اما تجربه بشری نجوا می كند كه آن ها هم چنین تكرار و تكرار می شوند. مذهب اضافه می كند كه آرام باشید، این تكرار پایانی دارد."

از نظر ما، اسلام و همه مذاهب الهی، واقعیات و رویدادهای جهان هستی و شوون مختلف حیات انسانی را، وابسته به حكمت خداوندی می دانند كه تحقق آن ها در این عالم بر طبق قانون صورت می گیرد و هیچ یك از پدیده ها و حوادث نیز تكرارپذیر نمی باشند. هیچ گاه نباید تشابه صوری پدیده ها و حوادث را با تكرار آن ها اشتباه كرد. آیه "یسئله من فی السموات والارض كل یوم هو فی شأن" (الرحمن / 29) نیز به این مسأله مستند است.

یكی دیگر از اظهارنظرهای وایتهد در مورد مذهب كه می توان مورد انتقاد قرار داد، عبارت زیر است:

"مذهب در ذات خود همواره بین دو مفهوم برادری انسان ها و رابطه خداوند با مخلوقاتش، هم چون رابطه ارباب و برده، در نوسان بوده است."

این نظر وایتهد در مورد مذهب مورد انتقاد است، زیرا در اسلام انسان ها دارای احترام ذاتی هستند و همه كسانی كه در مسیر كمال قرار گیرند، با یكدیگر برادر هستند. (المومنون كاعضاء جسد واحد اذ اشتكی منه عضو اشتكی منه الاخر). رابطه خدا با مخلوقات، رابطه ارباب و برده نیست. خداوند از رگ گردن به انسان ها نزدیك تر است: (نحن اقرب الیه من حبل الورید). رابطه خدا با انسان، رابطه عابد و معبود است و انسان با بندگی او می تواند در جاذبه كمال مطلق الهی قرارگیرد و به رشد و كمال برسد.

در یك جا كه وایتهد از مسیحیت سخن می گوید، این جمله را به عیسی(ع) نسبت می دهد كه: كارهای قیصر را به قیصر و كارهای خدا را به خدا واگذارید. به نظر وی، این جمله در زمان سلطنت تیبریوس -Tiberious- گفته شده است.

این مطلب وایتهد بی مأخذ است، هر چند بسیاری آن را نقل كرده اند، اما نمی توان آن را به عیسی(ع) نسبت داد. این سخن از نقطه نظر حكمت بعثت پیامبران قابل پذیرش نمی باشد، زیرا هدف همه انبیای الهی نشان دادن راه سعادت انسان با همه ابعاد فردی و اجتماعی و مادی و معنوی بوده است. آیات قرآنی هم كه از انبیاء سخن گفته، یكی از اهداف آن ها را اقامه قسط دانسته است كه لازمه نیل به چنین هدفی، جدایی كار قیصر از كار خدا نیست. علاوه بر این، اگر بنا بود كه پیامبری مانند عیسی(ع) دست به چنین تقسیم كاری بزند، هرگز با قدرتمندان جامعه خود درگیر نمی شد. نه تنها عیسی(ع)، بلكه همه پیامبران با حاكمان و صاحبان زر و زور درگیر بودند، و این نشانگر آن است كه نمی خواستند كار خدا را به خدا و كار قیصر را به قیصر واگذار كنند.

نفی علت غایی

وایتهد در این اثر، گاه چنان از علت غایی سخن می گوید كه گویی آن را نمی پذیرد و حتی اعتقاد به آن را سد راه تفكر منطقی تلقی می كند:

"روش تفكر منطقی، از زمان یونانیان تا روزگار معاصر، به وسیله این مفهوم بنیانی غلط )نظریه جزمی علت غایی(، فاسد و تباه گردیده است. این اشتباهات منحصر به تفكر دینی نیستند؛ تمام رشته ها را آلوده كرده اند. تأثیر تام آن ها این بوده است كه در هر زمان، جوی از جزمیت علت غایی را حاكم كرده اند. تأكید بر قطعیت به غلط اعمال شده است. و به همین منوال نیز طرف جزمی آن غلط بوده است."

ما با این دیدگاه وایتهد نیز مخالف هستیم، زیرا نفی علت غایی اولا مستلزم آن است كه جهان هستی را معلول تصادف بدانیم و جریان حكمت متعالیه را در هستی نفی كنیم. از آن جا كه وایتهد به خدا اعتقاد دارد، چگونه می تواند علت غایی هستی را نفی كند. حكمت الهی ایجاب می كند كه جهان دارای غایت باشد. ثانیآ: اگر غایتی برای جهان خلقت وجود نداشته باشد، همه اصول و ارزش های اخلاقی، خیالاتی بیش نخواهد بود و به قول ناصر خسرو:

روزگار و چرخ و انجم سر به سر بازیستی      گرنه این روز دراز دهر را فرداستی

با توجه به این كه وایتهد از مدافعین اصول و ارزش های اخلاقی است، چگونه می تواند علت غایی را نفی كند؟ احتمالا اختلاف نظر متفكران الهی در تعیین علت غایی جهان هستی سبب شده است تا اشخاصی نظیر وایتهد، علت غایی را مورد تردید قرار داده، یا نفی كنند.