وایتهد چه می گوید؟ نقد یك كتاب

اخلاق

وایتهد در بحث از عظمت مسیحیت و ادیان دیگر می گوید:

"عظمت مسیحیت یا عظمت هر دین با ارزش دیگری، ناشی از اخلاقیات موقت آن است."

در ادیان الهی - به ویژه اسلام - اخلاق جنبه ابدی و جاودان دارد، زیرا اخلاق، شكوفا كردن استعدادهای مثبت آدمی است و ارزش های اخلاقی موجب تنظیم زندگی اجتماعی افراد نیز می شود. پیامبر اسلام نیز هدف رسالت خود را تكمیل اخلاق مردم دانسته است:

اِنّی بُعِثتُ لاِ ُتَمِّمَ مَكارِمَ الاَخلاق

"همانا من برای تتمیم و تكمیل اخلاق مبعوث شده ام."

وایتهد با تأكید بر اصول اخلاقی، تضادی را در باب اخلاقیات این گونه مطرح می كند:

"در باب اخلاقیات، تضادی وجود دارد كه باید به تضاد مربوط به هنر اضافه شود. امور اخلاقی در هدف خود، جویای ایده آلی است و در پایین ترین مرتبه خود نیز فقط به مقابله با سقوط به سطوح پایین تر می پردازد. بدین ترتیب، ركود، دشمن و هلاك كننده اخلاقیات است. با این وجود، در جامعه انسانی، قهرمانان اخلاق، روی هم رفته از مخاطبین سرسخت آرمان های جدید هستند."

به عقیده ما، متفكران بزرگ اخلاق هیچ گاه مخالف آرمان های جدید نبوده اند، بلكه فقط قهرمانان حرفه ای - كه قضایای اخلاقی را چیزی جز مجموعه ای از اصول نمی دانند - با تغییر و تحول آرمان های نو مبارزه می كنند. حكمای بزرگ اخلاق، قضایا و ارزش های اخلاقی را وابسته به خدا می دانند و لذا هرگز ارزش های اخلاقی را جامد و راكد تلقی نمی كنند. مبنای اخلاق، حیات معقول انسان هاست و حیات معقول نیز یك پدیده راكد نیست. در ارتباط انسان با طبیعت و هم نوعانش تغییرات بسیاری پیدا می شود كه در یك نظام اخلاقی ایده آل، نمی توان آن را نادیده گرفت. البته اصول كلی اخلاق به جهت آن كه ریشه در فطرت و عقل و وجدان بشر دارد، امری ثابت است و تغییراتی كه برای بشر پیش می آید، یا تغییر در موضوعات است و یا تغییر در موضع گیری های انسان در برابر واقعیات.

خلاصه، اخلاق مستند به حیات معقول است و هدف آن نیز تكامل حیات انسانی است كه عالی ترین محصول هستی می باشد. بر این اساس، می توان گفت: ارزش های اخلاقی حاكم بر حیات معقول نیز انسان را از ركود نجات می دهد.

در مجموع، وایتهد به ارزش های اخلاقی توجه بسیار دارد و معتقد است:

"جامعه را تنها بدین صورت می توانیم بفهمیم كه بدانیم در آن جامعه چه مردانی چه اموری را در دست داشته اند."

ما نیز معتقدیم با شناسایی افرادی كه كارها و مسوولیت های یك جامعه را بر عهده دارند، می توان به طور نسبی دریافت كه افراد آن جامعه چه اهدافی را برای خود انتخاب كرده اند و كمیت و كیفیت آزادی در آن جامعه چگونه است؟!

آزادی

آن چه در بحث آزادی باید بر آن تأكید بیش تری شود، آزادی روانی است، زیرا آزادی روانی جوهر اساسی حیات بشر و اساس آزادی های دیگر می باشد. البته آزادی روانی بدون "آزادی معقول در عمل" تحقق پیدا نخواهد كرد. با تحقق این آزادی است كه بشر می تواند استعدادهای مثبت خود را در جهت منفعت افراد به كار بندد. آزادی های واقعی افراد هنگامی در جامعه تحقق پیدامی كند كه حاكمان جوامع بشری، عظمت جوهر حیات انسان ها را به رسمیت بشناسند.

وایتهد معتقد است كه در روزگار ما، مفهوم آزادی از درون تهی شده است:

"متأسفانه مفهوم آزادی، به خاطر جنبه ادبی كه به آن داده شده، از درون تهی شده است. اهل ادب و هنرمندان، در سنفونی های تخیلات تصویری، ضربه افكار نو علیه افكار سنتی را به نمایش گذاشته اند."

نكته مهمی را كه وایتهد در این عبارت مطرح می كند، این است كه برخی از اهل ادب و هنر، با تخیلات خود و به بهانه افكار نو، به یك سلسله سنت ها آسیب وارد ساخته اند. از نظر ما نیز "ضربه های افكار نو، فقط بدان جهت كه نو هستند و یا امروزه دارای مفاهیم جالبی می باشند"، موجب از میان رفتن سنت هایی شده كه ریشه های عمیق در روح و روان انسان دارد. یكی از عوامل پیدایش این قرن از خود بیگانه را نیز باید در همین ضربه زدن به سنت های اصیل دانست.

از نظر وایتهد، محدودیت های آزادی فقط از دشمنی هم نوعان حاصل نمی شود، بلكه عوامل بسیاری از قبیل قوانین آهنین طبیعت و قوانین حاكم بر حیات انسان، محدودكننده آزادی های بشری هستند. وایتهد بر این نكته مهم هم تأكید دارد كه: "جوهر آزادی همان امكان نیل به غایات انسانی است. بشر بیش ترین رنج را از عقیم ماندن هدف های موجود خود برده است." اگر این مطلب اساسی وایتهد مورد توجه قرار نگیرد، آزادی به تفسیر معقول خود دست نخواهد یافت. متأسفانه امروزه فعالیت های عالی روح و اخلاق ملكوتی انسان با تفسیر غلط از "آزادی"، به بند كشیده شده است. البته اگر منظور وایتهد از جمله "جوهر آزادی همان امكان نیل به غایات است"، نگرش افراد معمولی به آزادی باشد كه آزادی را چیزی جز رسیدن به هدف های خود نمی دانند، این مطلب قابل نقد است. برخی از افراد، هدف هایی را برای خود در نظر می گیرند كه هدف های متعالی نیست و لذا نمی توان رسیدن به آن ها را آزادی تلقی كرد.