نظام هست ها و بایدها

ارزش چیزی است كه مفید به حال انسان هاست. اگر چیزی از نظر مادی و معنوی برای انسان مفید نباشد، دارای ارزش نخواهد بود. ارزش ها بر دو قسم هستند:

1- ارزش های قراردادی : این ارزش ها، اعتباراتی است كه اقوام مختلف برای خود مقرر می دارند. این نوع ارزش ها بردو قسم هستند:

الف - ارزش هایی كه "اخلاق تابو" نام گرفته اند. به طور مثال: در برخی قبایل دست زدن به ظرف غذای رئیس قبیله ممنوع است. اموری از این قبیل، از ارزش های برخی قبایل به شمار می رود. شكی نیست كه این گونه ارزش ها به هیچ منشأ و ملاك واقعی متكی نیست.

ب - ارزش های فرهنگی: اقوام و ملل مختلف یك سلسله ارزش هایی برای خود در نظر می گیرند كه ریشه در دانش ها و بینش ها و عناصر هنری و امور مختلف طبیعی و اجتماعی آن ها دارد. این ارزش ها از واقعیات سرچشمه می گیرد. مثلا عید نوروز كه همزمان با فصل بهار آغاز می شود، از جمله ارزش هایی است كه ریشه در مسائل فرهنگی و اجتماعی ایرانیان دارد.

2- ارزش های مستند به واقعیات : این گونه ارزش ها با ذات انسان ها ارتباط دارند. هر اندازه كه یك حقیقت ارزشی با ذات انسان ارتباط بیش تری داشته باشد، وجود آن ضروری تر خواهد بود. برای مثال: این اصل كه "نباید مزاحم زندگی انسان ها شد"، یك قضیه ارزشی است كه ریشه در ذات انسان دارد. برای ضرورت این قضیه دو دلیل می توان ذكر كرد:

الف- ایجاد مزاحمت در زندگی انسان ها، موجب انتقام شخصی و یا كیفر قانونی می شود.

ب- ایجاد مزاحمت در زندگی انسان ها، موجب ناراحتی یا شكنجه وجدان می شود.

هر نوع مزاحمتی برای دیگران، آثاری برروح و روان فرد مزاحم و دیگری باقی می گذارد. مخالفت با ارزش های مستند به واقعیات نیز بر روی آن ها اثر می گذارد. مقاومت انسان ها در برابر ارزش ها نیز موجب نفی آن ها نمی شود. مثلا كسی كه دست به خودكشی می زند - در واقع - با یك پدیده واقعی به جنگ واقعیتی دیگر می رود. در پدیده خودكشی، این گونه نیست كه با یك امر اعتباری یك امر اعتباری دیگر از میان برود، بلكه با یك اختلال روانی، اصیل ترین واقعیت (حیات آدمی) از میان می رود.

انسان با بی اعتنایی به ارزش هایی كه از اصل وجود وی ریشه می گیرند، به ایجاد اختلال در جان و روح خود می پردازد. مثلا كسی كه عدالت را نادیده می گیرد - یعنی مرتكب ظلم می شود - در واقع به شخصیت خود آسیب وارد می كند. با یك دروغ، چه فرد دروغگو بداند و چه نداند، به شخصیت و روان خود خلل وارد می سازد.

ارتباط ارزش ها با بررسی های علمی

می دانیم كه ارزش ها از مقوله "باید"ها و "تكلیف"ها می باشند و "باید"ها نیز مربوط به اختیار انسان می باشند. یعنی تكلیف ها و مسائل ارزشی در ارتباط با عمل اختیاری انسان معنا می یابند، در حالی كه "هست"ها ارتباطی به اختیار انسان ندارد. برخی تصور كرده اند كه چون علم و فلسفه با "هست"ها و اخلاق و ارزش ها با "باید"ها سر و كار دارد، لذا اخلاق ارتباطی به علم و فلسفه ندارد.

حقایق ارزشی كه ریشه در اختیار انسان دارد، از بعد علمی برخوردار است. برای توضیح بیش تر باید به تعریف اختیار توجه داشت. اختیار عبارت است از: نظاره و سلطه شخصیت انسان بر دو قطب مثبت و منفی كار، با هدف گیری خیر و نیكی. اگر كاری با این ویژگی تحقق پذیرد، آن كار اختیاری خواهد بود. كسانی كه ارزش ها را غیرعلمی می دانند، بر این اعتقادند كه چون در كارهای اختیاری شخصیت انسان دخالت دارد و ما نمی توانیم از عوامل و انگیزه هایی كه موجب صدور كار ارادی می شود، اطلاعی به دست بیآوریم، بنابر این نمی توانیم كارهای آزادانه را با محاسبات قانونی - مانند قانون علیت - پیش بینی كنیم، و هر پدیده ای كه قابل پیش بینی نباشد، علمی نخواهد بود. در پاسخ به این اشكالات، به چند نكته باید توجه داشت:

1- این یك اصل علمی است كه اگر شیء بر اثر علل و عوامل مختلف به وجود آمده باشد، از راه احتمالات می توان به علت آن پی برد و با بررسی قوت و ضعف احتمال، به شناسایی آن علت پرداخت.

به طور كلی، هر اندازه كه فاصله بین انسان و كار اختیاری كه در آینده به وجود خواهد آمد، زیادتر باشد، احتمال حوادث و عواملی كه در به وجود آمدن یا به وجود نیامدن آن كار اختیاری دخالت خواهد داشت، زیادتر می باشد. طبیعی است كه در این هنگام، روش علمی ما محاسبه احتمالات را برای ما ضروری می نماید. یعنی ما تنها به وسیله محاسبه احتمالات در حوادث و عواملی كه تا موقع صدور كار اختیاری ممكن است داشته باشیم، به فعالیت شناختی خود می پردازیم و هر اندازه كه به زمان صدور كار نزدیك تر می شویم، به جهت روشن تر شدن سرنوشت تأثیر حوادث و عوامل در كار اختیاری مفروض، سرنوشت كار نیز برای ما واضح تر می شود.