از علم تا فلسفه؛ درنگی درونی

ریشه بی اعتنایی به "من"، در علوم انسانی ناشی از دو عامل است: یكی عامل لذت گرایی و خودخواهی و دیگری اندیشه ها و مكاتب گوناگون است. در میان تفكرات مختلف، نظریه های زیر در انحراف علوم انسانی مهم تر می باشند:

1- طبیعت گرایی افراطی. در گذشته و حال، هیچ گاه بشر در فعالیت های فكری خود راه اعتدال را پیشه نكرده است. هم متفكران گذشته و هم متفكران امروزی به جریان تكاملی علوم انسانی آسیب وارد ساخته اند. تفریط اندیشمندان در طبیعت گرایی موجب شده تا در تجزیه و تحلیل های خود، بیش تر به پدیده های مادی و اموری كه قابل اندازه گیری است، بپردازند و هویت حیات و "من" انسانی را كم تر بررسی كنند.

2- نظریه تحول انواع كه به وسیله اشخاصی مانند لامارك و داروین مطرح شد، به عظمت و قداست "من" انسانی آسیب وارد كرد.

3- نظریه اصالت قوه یا قدرت، كه كسانی چون نیچه آن را مطرح كردند. قدرت مهم ترین شرط برای حیات معقول آدمی در دو قلمرو فردی و اجتماعی است؛ البته قدرتی كه فرد حق حیات زندگی را برای دیگران به رسمیت بشناسند، نه آن كه حق زندگی دیگران را به تمایل خود مشروط كند. كسانی مانند نیچه، به جای تفسیر قدرت و بهره برداری از آن، خودشان را تفسیر كرده اند.

آیا این هواداران اصالت قوه، می خواهند جریانی را توصیف كنند به این معنی كه می خواهند بگویند: تاكنون اقویا هستند كه میدان زندگی را اشغال می كنند، یا این كه دستور می دهند اقویا میدان زندگی را اشغال نمایند؟ آنان نمی توانند بگویند: واقعیت را توصیف می كنند، زیرا نادیده گرفتن نوع دوستی ها و فداكاری های انسان به طور بسیار فراوان در تاریخ و مقاومت های بسیار زیاد در برابر ستمكاران و تحصیل آزادی، مساوی است با نادیده گرفتن خود تاریخ! لذا، باید گفت: این حامیان قدرت - در حقیقت - از آرمان های درونی خود خبر می دهند، نه این كه یك جریان واقعی را در تاریخ مطرح نمایند.

4- نظریه افراطی فروید در موضوع غریزه جنسی كه موجب تنزل هویت "من" و صفات ارزشی شخصیت انسانی شد. برخی از نظریات فروید، از قبیل اقسام خواب و تقسیم ضمیر انسان به خودآگاه و ناخودآگاه، قابل توجه و مفید است، ولی منفی نگری او درباره مختصات و عظمت های روحی انسان و تفسیر غلط او از اخلاق و مذهب، قابل نقد است و همین نظریات او موجب گمراهی ساده لوحان گشت. خلاصه، باید علوم انسانی در مسیری حركت كند كه هم به تفسیر صحیح "من" یا شخصیت انسان بپردازد، و هم به سؤالات شش گانه زیر پاسخ دهد: الف - من كیستم؟ ب - از كجا آمده ام؟ ج - به كجا آمده ام؟ د - با كیستم؟ هـ - برای چه آمده ام؟ و - به كجا می روم؟

وظایف فلسفه علم

فیلسوفان علم عمدتآ به متدولوژی علوم توجه دارند و به بحث هایی نظیر وظایف علم و عالم نمی پردازند. فیلسوفان علم باید به مسائل ارزشی توجه داشته باشند و نقش علم را در حیات تكاملی انسان مشخص كنند. به طور كلی، فلسفه علم نباید نسبت به رابطه علم با حیات انسان و رسالتی كه در جهت تكامل انسان ها دارد، بی توجه باشد.

برای این كه فلسفه علم در جهت رشد معارف بشری گام بردارد، باید عهده دار وظایف نه گانه زیر باشد:

1- فلسفه علم باید ضرورت تناسب دلیل و مدعا را بیان كند. متأسفانه برخی از اندیشمندان - به ویژه در علوم انسانی - برای مدعای خود، دلایل مناسبی ارائه نمی كنند. به طور مثال: متفكری با مشاهده رفتار برخی از انسان ها، این حكم كلی را صادر می كند كه: "طبیعت انسان شر محض است" یا "طبیعت انسان خیر محض است".

اگر متصدیان علوم انسانی، دلایل و ادعاهای خود را درست ارزیابی می كردند، كار بشر به این جا نمی رسید كه نام قرن خود را قرن بیگانگی از خود و دیگران بگذارد، و هم چنین امكان نداشت كه بشر با داشتن آن همه احساسات و عواطف لطیف و زیباگرایی و نوع دوستی و جان گرایی، و با آن همه ظرافت مغزی و رفتاری، به دندانه های ماشین ناآگاه مبدل گردد.

2- فلسفه علم باید با هر وسیله و شكلی كه ممكن است، از بازی با آمار برای اثبات واقعیات جلوگیری كند. استدلال به كمك آمار جهت اثبات قضایای علمی باید به طور دقیق ارزیابی شود. بررسی های آماری گاه بعدی از ابعاد پدیده ای را به پژوهشگر می شناساند، لذا نباید آن را شناسایی مطلق تلقی كرد. آمارها نمی توانند از زوایای گوناگون پدیده ای را شناسایی كنند.

3- فلسفه علم باید به عالمان بفهماند كه دانش را چون انواری تلقی كنند كه در ابتدا ذات دانشمندان را روشن می سازد و سپس درون سایر افراد و فرهنگ جامعه را نورانی می كند. می توان گفت: فلسفه علم باید دو ارزشی بودن علم را به صاحب نظران گوشزد نماید:

الف - علم دارای نورانیت ذاتی است كه موجب نورانیت شخصیت محقق می شود؛ از این جهت علم دارای ارزش ذاتی است.

ب - علم دارای ارزش وسیله ای است. یعنی آن را می توان در جهت مسیر حیات بشر به كار گرفت و چه بهتر كه علم در استخدام حیات معقول انسان ها درآید.