خدا: از خداگرایی تا ایمان

4 - عدالت چیزی جز نظم برای موجودات جاندار نیست. هنگامی كه نظم برای جهان جاندار (باخود) مطرح می گردد، عدالت نامیده می شود.

5 - ذهن انسان وقتی جهان را بر خود برمی نهد، نظم را در آن می بیند، ولی وقتی قلمرو جانداران را برای خود مطرح می سازد، مفهوم نظم رقیق تر می شود و مفاهیمی مانند لذت و الم و ظلم و عدل برای وی پیش می آید. به همین نحو، وقتی مسأله انسان و روابط میان افراد انسانی مطرح می شود، مفاهیمی چون حق و باطل پیش می آید و ظلم و عدل به صورتی عمیق تر و رقیق تر نمودار می شود.

هر چه "خود" رشدیافته تر و عمیق تر و رقیق تر بوده باشد، در تصور مفهوم ستم و عدالت، عمق و دقت بیش تری را دارا خواهد بود. بدین معنی كه خود رشدیافته، عدالت عالی تری را از خود و دیگران و در مرتبه اعلی از خدا توقع خواهد داشت؛ چنان كه اگر خود او هم عدالت را ترسیم نموده و آن را عملی سازد، آن عدالت در عالی ترین درجه ممكن خواهد بود.

6 - هر انسانی متناسب با معلومات و گرایش هایی كه دارد، عدالت را برای خود معنا می كند. تولستوی می گوید: كودكی كه از نیش زنبور آسیب دیده، ممكن است هدف زنبور را نیش زدن آدمیان بداند؛ كندودار هدف زنبور را جمع آوری عسل تلقی می كند و شاعری كه از مشاهده زنبورها بر روی گل ها لذت می برد، هدف زنبور را مكیدن شهد گل ها خواهد دانست و گیاه شناس نیز هدف زنبور را بارورسازی گل ها تلقی خواهد كرد. این مثال می تواند اختلاف نگرش ها را بیان كند. انسان به مقوله عدالت نیز می تواند از دیدگاه های مختلف بنگرد و تفسیرهای متعددی از آن ارائه دهد.

7 - انسان های معمولی، عدالت را به گرایش های طبیعی مستند می دارند و انسان های رشدیافته، ریشه عدالت را در گرایش ایده آل جستجو می كنند. امثال تیمورلنگ و ناپلئون، عدالت و قانون الهی را در این می دانند كه هیچ كس سر راه پیروزی آن ها نباشد، اما انسان های رشدیافته، عدالت را در ارتباط با خواسته های خود تفسیر نمی كنند، بلكه معتقدند كه جهان قانون مند است و حركت و تكاپوی آن، مطابق خواسته های افراد انسانی نیست. از همین جاست كه می گوییم: هر چه انسان رشدیافته تر باشد و جنبه تماشاگری او صحیح تر باشد، نظم و عدالت را درخشان تر خواهد دید.

8 - اگر انسان درك مجردی می داشت و لذت و الم برای وی مطرح نبود، مسأله عدالت برای وی مطرح نمی شد، زیرا در این صورت، ذهن وی مانند آیینه ای می بود كه واقعیات را یكسان نشان می داد. به طور مثال: ناله جان كاه یك انسان را همان گونه می یافت كه نغمه زیبای یك بلبل را.

احساس لذت و درد، و خوشایند بودن لذت و ناخوشایند بودن الم، موجب می شود تا انسان عدالت واقعی را در آن ببیند كه: "همه امور در تمام دوران زندگی، لذت بخش بوده باشد" و بدترین ظلم و ستم را چنین بداند كه جاندار در یك نقطه زندگی با درد و الم روبه رو شود.

9 - چون لذت و الم تابع انواعی از متغیرات حاكم بر عالم جانداران است، لذا آدمی برای تفسیر عدالت، میانگینی را فرض می كند و بر مبنای آن، عدالت را می سنجد.

برخی انسان ها با این نوع نگرش، مرگ را پس از ده هزار سال نیز خلاف عدل الهی تلقی می كنند و انتظار دارند كه افراد به زیبایی یوسف(ع) و دارای عدالت علی بن ابیطالب(ع) باشند و مانند ناپلئون بتوانند لشكركشی كنند و مانند اسكندر به جهانگردی بپردازند. این نوع نگرش نشانه بازیگری شدید آدمی است.

10 - اگر انسان با عینكی صاف و روشن به عالم بنگرد، قانون و نظم را در آن مشاهده می كند، اما اگر با گرایش طبیعی بخواهد جهان را تفسیر كند، عدالت الهی را در جهان نخواهد دید. به همین جهت است كه باید به تماشاگری حقیقی پرداخت و گرایش طبیعی را كنار زد.

به عبارت دیگر، گرایش طبیعی را باید به گرایش ایده آل مبدل ساخت. در این صورت، اگر تلخی ها و مصائبی كه بیرون از اختیار بشر است، نصیب انسان شود، زبان اعتراض بر عدل الهی نخواهد گشود. به همین دلیل، رادمردان بزرگ تاریخ بشری، تلخی ها و شكنجه ها را تحمل می كردند، ولی در عدل الهی تردید روا نمی داشتند.

اگر مدار روحی امیرالمؤمنین(ع) همان گرایش طبیعی بود، یك هزارم تلخی ها و شكنجه هایی كه به روح آن مرد وارد شد، كافی بود كه او را به تمام جهان هستی و انسان ها بدبین ساخته، عدالت الهی را به كلی منكر شود.

11 - اشتباه بزرگ انسان ها این است كه گرایش ایده آل را از دست می دهند، و سپس در انجام وظایف كوتاهی می كنند و سرانجام به تردید در عدالت الهی می پردازند. انسانی كه به "خود عالی" دست می یابد، (از رشد و كمال برخوردار می شود)، با شهود درونی درمی یابد كه قانون الهی ایجاب می كند تا در كاهش رنج های دیگران تلاش كند. فردی كه در مرتبه گرایش طبیعی است، در فكر كاهش آلام دیگران نیست، بلكه در فكر خود است و اعتنایی به دیگران ندارد. از همین جاست كه می گوییم: قناعت به آن چه كه هست و تماشای مختل شدن هندسه الهی - كه جان های آدمیان عالی ترین جلوه آن است - مبارزه با عدالت الهی است.