خدا: از خداگرایی تا ایمان

قاعده لطف

در تبیین قاعده لطف، به چند مقدمه باید توجه داشت:

1 - آفرینش انسان نه سودی برای خداوند داشته و نه ضرری را از او دفع می كند، چرا كه خداوند بی نیازتر از آن است كه كسی بخواهد به او نفعی برساند.

2 - هدف از آفرینش انسان ها به ثمر رسیدن شخصیت انسانی است. به بیان دیگر خداوند، انسان را آفریده و كمال وجودی برای او قرار داده است و خواسته تا انسان به كمال وجودی خود برسد.

3 - هنگامی كه انسان پا به عرصه هستی می گذارد، ناقص است نه كامل.

4 - كمال مطلوبی كه هدف نهایی انسان تلقی می شود بدون فعالیت وی امكان پذیر نیست.

5 - هرگونه فعالیتی نمی تواند انسان را به كمال برساند، بلكه فعالیتی می تواند او را به كمال برساند كه بر مبنای عقل و وجدان وده، از سرچشمه وحی نیز مدد بگیرد.

6 - زمینه جریان اصول مذكور، دو نوع امور زیر است:

الف- امور غیراختیاری: یعنی اموری كه انسان در آن نقشی ندارد و در عین حال در سرنوشت وی نیز دخالت دارند. مانند به دنیا آمدن، برخورداری از غرایز معین، دارا بودن عقل و وجدان، زمینه های ارثی، محیط جغرافیایی و اجتماعی و....

آن چه كه مربوط به این نوع از زمینه غیراختیاری است، عدل خداوندی است كه حامل تنظیم آن هاست، زیرا با فرض ارتباط هدف آفرینش انسان (تكامل و به ثمر رسیدن شخصیت انسانی) با امور غیراختیاری مزبور، راهی جز اقدام عادلانه خداوندی برای تنظیم آن ها وجود ندارد.

ب- امور اختیاری: این امور نیز در سرنوشت انسان دخالت دارند. اموری كه غیراختیاری است، مربوط به عدل خدا می باشد، ولی این امور مربوط به خود انسان است.

7 - با جمع بندی این مطالب، قاعده لطف این گونه تعریف می شود: "لطف عبارت است از: نمود خاصی از عدالت خداوندی كه دست انسان را در مرزهای ابهام انگیز دو قلمرو اختیاری و غیراختیاری می گیرد."

نتایج قاعده لطف

1 - تمام معارف الهی را كه بشر باید فراگیرد، منشأ بیان و ابلاغ آن، قاعده لطف می باشد.

2 - طبق قاعده لطف، مجموعه ای از تكالیف و دستورات برای تكامل شخصیت انسان لازم و ضروری است.

3 - وجوب نصب پیشوا و امام نیز بر مبنای قاعده لطف است.

4 - حجیت اجماع كه یكی از منابع فقه است، بر اساس قاعده لطف می باشد، "زیرا قاعده لطف است كه اقتضاء می كند خداوند از وقوع خطا در اهل حل و عقد )سخنگویان یك نظام فكری( جلوگیری كند. این جلوگیری، یا با بروز اختلاف صورت می گیرد و یا با وجود اتفاق اهل حل و عقد، كه امام یكی از آن ها خواهد بود."

رابطه خدا با موجودات

از دوره های گذشته، همواره رابطه واجب الوجود با ممكن الوجود یا رابطه قدیم با حادث مطرح بوده است. از آن جهت كه ذهن انسان دارای قیود و شرایطی است و معقولات علمی و فلسفی خود را از جهان طبیعت به دست می آورد، لذا نمی تواند رابطه خدا را با جهان دقیقآ به دست آورد. اغلب مطالبی هم كه ارائه شده، یا دریافت شخصی متفكران بوده است، یا یك رشته تشبیهات ادبی كه فقط بعضی افراد را قانع می سازد. نظیر ابیات شیخ محمود شبستری:

عدم آیینه، عالم عكس و انسان         چو چشم عكس در وی شخص پنهان

تو چشم عكسی و او نور دیده ست           به دیده، دیده را دیده كه دیده ست

جهان انسان شد و انسان جهانی           از این پاكیزه تر نبود بیانی

این كه جهان عكس خدا باشد كه در آیینه عدم منعكس شده، تشبیهی بیش نیست، زیرا عدم چیزی نیست كه بتواند مانند آیینه، حقایق را نشان دهد. مگر بی نهایت می تواند در اجزای محدود منعكس شود؟

ما برای شناخت رابطه خدا با جهان، از رابطه علت و معلول استفاده می كنیم، در حالی كه این رابطه دقیق نیست. ما قانون علیت را از این جهان به دست می آوریم و میان علت و معلول های طبیعی، رابطه سنخیت را برقرار می دانیم، در حالی كه خدا با موجودات جهان هم سنخ نیست. در علت های معمولی، هم علت فاعلی وجود دارد و هم علت مادی، اما خدا كه علت فاعلی است، نیازی به علت مادی ندارد. رابطه موجودات با یكدیگر به گونه ای است كه در مقابل یكدیگر، فضا و زمان معینی را اشغال می كنند، اما رابطه خدا با موجودات به گونه ای است كه فضا و زمانی را اشغال نمی كند، لذا مافوق همه رابطه ها است. در واقع، ما با مفاهیمی كه از نمودها و روابط طبیعت به دست می آوریم، نمی توانیم رابطه خدا را با جهان را تفسیر كنیم. رجوع به نفس می تواند رابطه خدا و جهان را نشان دهد، زیرا روح انسان با بدن ارتباط دارد و در آن تأثیر می گذارد، ولی هیچ گونه سنخیتی میان روح و جسم وجود ندارد. روح انسان صدها فعالیت دارد و نمودهای آن هیچ نیازی به ماده ندارد. خدا نیز كه جهان را آفریده، نیازی به ماده نداشته است. روح انسان می تواند تصوراتی را ابداع نماید، در حالی كه با آن تصورات سنخیت ندارد.