خدا: از خداگرایی تا ایمان

برهان وجوبی

این برهان را در ابتدا متفكر مسیحی سنت آنسلم مطرح كرد و سپس فیلسوفانی چون دكارت، راه آنسلم را ادامه دادند. این برهان مبتنی بر تصویری است كه انسان از خداوند در ذهن خود ترسیم می كند. وی در ابتدا خداوند را به عنوان موجودی كه بزرگ تر از او را نمی توان تصور كرد، تعریف می كند و سپس به عنوان موجودی كه كامل تر از آن قابل تصور نیست، مطرح می سازد. استدلال آنسلم به این صورت است: "اگر خدا به عنوان كامل ترین موجود، وجود نداشته باشد، پس اموری كامل تر از او وجود خواهند داشت. اگر خدا موجود نباشد، پس كامل ترین موجودی كه می توان تصور كرد، نخواهد بود و كامل ترین نبودن خداوند، خلاف تصور ماست".

این برهان، برهان خلف است، زیرا از ابطال موجود نبودن خداوند، نقیض آن یعنی موجود بودن خداوند نتیجه گرفته می شود. بنابر این، پایه های برهان به صورت زیر است:

1- ما خدا را به عنوان بزرگ ترین یا كامل ترین وجود تصور می كنیم.

2- آن چه را كه ما تصور می كنیم، باید وجود داشته باشد، زیرا اگر وجود نداشته باشد، كامل ترین موجود را تصور نكرده ایم.

3- پس خدا به عنوان كامل ترین موجود باید وجود داشته باشد.

مهم ترین اشكالی كه بر این برهان وارد است، خلط بین مفهوم و مصداق وجود است. آنسلم میان برداشت اول ذاتی و برداشت دوم متعارف (مرسوم در بین مردم) در وجود خلط كرده است. اشكالی ندارد كه خداوند به حمل اولی ذاتی، وجود و كمال داشته باشد، اما به حمل شایع صناعی عاری از وجود باشد. صرف تصور كامل ترین موجود، موجب تحقق خارجی كامل ترین موجود نمی شود. همان طور كه ما می توانیم شریك الباری (امر عدمی محض) را با همه كمالاتی كه برای واجب الوجود مطرح است، به حمل اولی تصویر كنیم، اما در خارج شریك الباری هیچ بهره ای از وجود ندارد.

خلاصه، اگر مفهومی به حمل اولی ذاتی واجد كمالاتی باشد، اما به حمل شایع فاقد آن ها باشد، تناقض و خلف لازم نمی آید.

این برهان به عنوان برهان وجوبی (كمالی) برای اثبات خداوند مطرح می شود. در این برهان، وجوب مطرح می شود و از آن، وجود استخراج می شود. در ادعیه و روایات، ریشه این برهان را می توان جستجو كرد؛ چنان كه در دعای صباح از امیرالمؤمنین(ع) چنین نقل شده است:

يا مَن دَلَّ عَلي ذاتِهِ بِذاتِه

"ای خدایی كه ذات او، دلیل ذات اوست."

امام زین العابدین(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی نیز می فرماید:

بِكَ عَرَفتُكَ وَ اَنتَ دَلَلتَنِي عَلَيكَ... وَ لَو لا اَنتَ ما اَدرِ ما اَنتَ

"به وسیله تو خودت را شناختم، تویی كه مرا به سوی خودت دلالت نمودی. اگر تو نبودی، نمی دانستم كه چیستی؟"

تقریر برهان به ترتیب زیر است:

1 - همه انسان ها در حال اعتدال روانی به مفهوم خدا توجه دارند. حتی كسانی هم كه خدا را نفی می كنند، باید در ابتدا به مفهوم وجود او توجه داشته باشند. كسی كه می گوید خدا وجود دارد، بدون شك درك می كند كه او مفهومی است كه وجود بر او حمل می شود. هم چنین، كسی كه می گوید خدا وجود ندارد، درك می كند كه او مفهومی است كه وجود از او سلب می شود.

در این بحث، باید میان مفهوم خدا با تصور او فرق نهاد، زیرا: مفهوم خدا قابل توجه است نه قابل تصور، چنان چه ما لذت را درمی یابیم، ولی نمی توانیم آن را تصور نماییم.

2 - مفهومی كه به عنوان خدا برای مغزهای رشدیافته مطرح می شود، "كامل ترین حقیقت، بی نیازترین وجود و تواناترین موجود می باشد"، زیرا اگر كوچك ترین نقصی در وجود او راه داشته باشد، دیگر خدا نخواهد بود.

خدایی را كه برخی از متفكران مورد تردید قرار داده اند، دارای مشخصاتی است كه با خدای حقیقی سازگار نیست، لذا تردید آن ها قابل توجه نمی باشد. به طور مثال :برتراند راسل كه در مورد خدا اظهار تردید می كند، چون خدا را درست درك نكرده، لذا تردید وی نشانه احتیاط او می باشد، آن خدایی را كه راسل درك می كند، اصلا وجود ندارد.

پس از دریافت خدا به عنوان كامل ترین موجود، باید گفت كه وی نیازی به هیچ موجود دیگری، حتی خودش ندارد و اگر كسی بگوید كه من می توانم برترین موجود را درك كنم، به صورتی كه نیازمند هم بوده باشد، در پاسخ باید گفت كه وی كامل ترین موجود را درك نكرده است.