شناخت در قلمروی اندیشه ها

رابطه ذهن با عین در شناسایی (ارتباط "من" با "جز من" در ادراك)

شناخت دارای دو ركن است:

1- من یا قطب ذاتی یا فاعل شناسایی كه به ادراك واقعیات می پردازد.

2- جز من یا عین یا واقعیت های جهان هستی كه متعلق شناسایی قرار می گیرند.

من انسانی از وسایل و كانال هایی برای ارتباط با واقعیات برخوردار است. در این جا این سوال قابل طرح است: آیا این دو ركن یا دو منشأ اساسی علم و معرفت، از یكدیگر تأثیر می پذیرند یا در عمل ادراك و شناسایی، هیچ یك از دیگری تأثیری نمی پذیرد؟ باید گفت كه این دو در یكدیگر تأثیر می گذارند. برای بررسی تأثیر آن ها، باید عوامل موثر بر هر یك از دو ركن شناسایی را بررسی نمود:

ركن اول: من و عوامل و كانال هایی كه در حصول علم دخالت می ورزند.

در مورد این ركن، نه عامل را باید مورد بررسی قرار داد:

1- من یا شخصیت : من، مدیریت حیات و روان انسانی و ادراك را برعهده دارد. اگر اختلالی در یكی از ابعاد من به وجود آید، قطعآ در نحوه مدیریت آن در به كارگیری عوامل ادراك، اثر خواهد گذارد. من انسانی در زمینه ادراك دو كار مهم انجام می دهد:

الف - مدیریت عوامل درك و توجیه آن ها برای نیل به اهداف خود.

ب - پالایش ادراكاتی كه از طریق وسایل و كانال های علم و معرفت به درون انسان راه می یابد.

عناصر فعال "من" كه مانند اجزاء تشكیل دهنده پالایشگاه "من" است، در حوزه فعالیت های "من"، در علم و معرفت حاصل از راه عوامل فوق، دخالت می نمایند. مانند خوش بینی ها، بدبینی ها، عقل گرایی، یا قرارگرفتن تحت تأثیر احساسات و عواطف، شتابزدگی و كم ظرفیتی با شكیبایی و دارای ظرفیت بزرگ، آگاهی طلب یا علاقه مند به مستی و تخدیر. مسلم است كه این عناصر در حوزه "من" می توانند به فعالیت پرداخته و علم و معرفت را - مخصوصآ در قلمرو واقعیات نظری و دریافتی كه در علوم انسانی بسیار فراوان است - رنگ آمیزی نمایند.

2- منش شخصیت ها : منش عبارت است از آن عنصر فعال درونی كه فعالیت های فرد را توجیه و سمت و سوی حركت وی را تعیین می نماید. مانند منش هنری، منش سیاسی، منش قضایی و غیره.

گاهی رسوخ منش در درون انسان تا حدی است كه بر ادراكات انسان تأثیر بسیار بر جای می گذارد. به طور مثال: كسی كه دارای منش هنری است، در تغییر و توجیه معرفتی كه به دست می آورد، احساس هنری خود را در مقدمات یا مختصات یا نتایج و گاهی در همه آن ها دخالت می دهد. با شناخت منش یك انسان، می توان دیدگاه وی را نسبت به واقعیات حدس زد.

3- عوامل گوناگون كارگاه مغز : عواملی نظیر تصور، تصدیق، تجرید، وضع اعتبارات، انتزاع مفاهیم كلی و علامت ها، صحنه آگاه و ناخودآگاه ذهن، حافظه، اندیشه، تخیل، شهود، حدس و بینش و انتقالات اكتسابی، تجسیم، الهامات و خلاقیت های هنر، در ذهن انسان جایگیر می شوند و به صورت عنصری فعال در درون انسان به فعالیت می پردازند. این عوامل در جریان دانش ها و بینش های ما دخالت می ورزند. اگر اختلالی در یكی از سه صحنه آگاه، نیم آگاه و ناآگاه ذهن به وجود آید، در محصولات علمی اثر خواهند گذاشت. اگر یكی از عزیزان انسان بر اثر جنایتی دردناك كشته شود، تأثر ناشی از مشاهده آن، ذهن ما را به هنگام قضاوت درباره آن تحت تأثیر قرار می دهد. در تفكرات مولوی به این عامل اشاره شده است:

چون تو با پر هوا بر می پری         لاجرم بر من گمان بد می بری

هر كه را افعال دام و دد بود       بر كریمانش گمان بد بود

چون تو جزو عالمی، پس ای مهین     كل آن را هم چو خود دانی یقین

چون تو برگردی و برگردد سرت   خانه را گردنده بیند منظرت

ور تو در كشتی روی بر یم روان   ساحل یم را همی بینی دوان

گر تو باشی تنگدل از ملحمه      تنگ بینی چو دنیا را همه

ور تو خوش باشی به كام دوستان    این جهان بنمایدت چون بوستان

4- حواس طبیعی : یكی از كانال های ارتباطی انسان با واقعیات، حواس طبیعی است. حواس طبیعی، اشیاء و امور را به گونه ای خاص درك می كنند. به طور مثال، چشم انسان نمی تواند همه حقایق را ببیند، یا گوش انسان نمی تواند هر صدایی را با هر طول موجی بشنوند. حواس طبیعی، متناسب با ساختمان طبیعی خود، می تواند با نمودهایی خاص ارتباط برقرار كند و كم ترین تغییر در آن ها، آثاری را بر روی علم و معرفت انسان می گذارند.

5- عوارض ثانویه حواس طبیعی : بیماری ها و دگرگونی هایی كه عارض برحواس انسانی می شوند، از عوارض ثانویه حواس طبیعی هستند. به عنوان مثال: اگر انسان به بیماری یرقان مبتلا شود، اشیاء را به صورت زرد خواهد دید. یا اگر به بیماری یك رنگ بینی دچار شود، رنگ همه اشیاء را به صورت واحد خواهد دید.