قرآن در نگاهی گذرا

به صورت اجمالی باید اشاره كنیم كه در آیات متشابه، دو نوع مهم وجود دارد:

نوع یكم - این است كه منظور از آیه، خلاف آن معنی است كه ظاهر كلمات آن را نشان می دهد، مانند :

وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ المَلَكُ صَفًّا صَفّا. (فجر/22)

"و پروردگار تو و فرشتگان صف صف آمدند."

نوع دوم - این است كه كلمه مبهمی در آیه، محتاج توضیح و تفسیر باشد، مانند وقت (ساعت) كه روز قیامت است و مثل :مَا كَذَبَ الفُؤَادُ مَا رآی، (نجم/11) و حروف مقطعه قرآن، مانند: الم، حم.

هر دو نوع متشابه، در هر دو نوع سوره های مكی و مدنی وجود دارد و باید بر مبنایی قابل اطمینان كه برای تفسیر و تأویل "متشابه" گفته شده است، عمل شود. البته این به آن معنی نیست كه مردم متوسط نمی توانند از قرآن استفاده كنند، بلكه هر اندازه اطلاعات و تفكرات انسان بالاتر باشد، بیش تر استفاده خواهد كرد؛ چنان كه در كتاب هایی كه از تراوشات مغز بشری است، همین معنی وجود دارد. مثلا مثنوی جلال الدین مولوی و دیوان حافظ ادبی محض است، ولی برای همه مردم به طور یكسان مفهوم نیست. 

یكی از مباحث علوم قرآنی، سوره های مكی و مدنی و تفاوت های آن هاست. تفاوت هایی برای آیات سوره های مكی و مدنی گفته شده كه در این جا آن ها را به صورت زیر مورد نقد و بررسی قرار می دهیم:

1- گفته شده است: "سوره های نازل شده در مكه، كوچك تر (دارای آیه های كم تر) می باشند."

این مطلب با نظر به ترتیب مكی و مدنی سوره ها كه در زیر می آوریم، مردود است، زیرا هم در مكه و هم در مدینه، سه قسم سوره های طولانی و متوسط و كوتاه وجود دارد. البته سوره های كوتاه كه در مكه نازل شده، بیش تر از سوره های كوتاه مدنی است.

در این سوره های مكی، حدود 77 آیه درباره احكام وارد شده است كه بعضی از آن ها دارای بیش از یك حكم می باشد. اگر فرض كنیم آیات احكام در قرآن مجید حدود 500 آیه باشد، بنابر این بین 6/1 و 7/1 آیات احكام در مكه نازل شده است. البته بیش تر آیات احكام در مدینه نازل شده؛ چنان كه بیش تر سوره های كوتاه در مكه نازل گشته است.پس این كه سوره های كوتاه همه مكی و سوره هایی كه آیات احكام در آن ها آمده، مدنی است، غلط بوده و ناشی از بی اطلاعی است. البته این یك امر طبیعی است كه نزول احكام پس از استقرار اصول اسلامی بود كه عمده آن در مدینه بوده است.

2- گفته شده است: "سوره های مدنی دارای آیات احكام است، ولی سوره های مكی آیات احكام ندارد."

این هم خلاف واقع است، زیرا هر دو نوع آیات (مكی و مدنی) دارای آیات احكام و به اصطلاح، آیات قانون گزاری می باشند. آیات مزبور در سوره های مدنی مورد تردید و انكار نیست، لذا چند مورد از آیات احكام سوره های مكی را متذكر می شویم:

الف- هود، آیات 113 و .114

ب- ابراهیم، آیه .31

ج- جن، آیه .18

د- مؤمنون، آیات 2 تا .9

4- تفاوتی دیگر كه برای آیات سوره های مكی و مدنی گفته شده، این است كه: "آیات سوره های مكی كمی كوتاه و آیات سوره های مدنی طولانی می باشد."

اولا: آیات كوتاه در سوره های مدنی بسیار فراوانند. به عنوان نمونه، همه آیات سوره های بینه، زلزال، ماعون و چهار آیه آخر سوره های نصر، فلق، ناس. هم چنین، در سوره های متوسط نیز آیات كوتاه فراوان است. در سوره محمد(ص) كه مدنی است، آیات كوتاه بسیار است، هم چنین، همه آیات سوره دهر (انسان) از آیات كوتاه است.

ثانیآ: در سوره های مكی، آیات طولانی خیلی فراوان است، مثل آیات سوره های انعام، اعراف، یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، كهف، مریم، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء، نحل، حجر. 

همان طور كه ملاحظه می شود، در حدود یك سوم آیات همه سوره های قرآن كه در سوره های مكی آمده است، همه آن ها آیات طولانی می باشند و هم چنین آیات سوره های متوسطی كه در مكه نازل شده است، مانند ابراهیم، عنكبوت، روم، لقمان...

5- گفته شده است: "آیاتی كه در مكه نازل شده، مانند جملات كاهنان، نامفهوم و شبیه به شطحیات است كه معانی آن ها مبهم و نامعلوم است، ولی آیات مدنی، مشروح و روشن و برای همه قابل فهم است."

این مطلب عامیانه را هر كس گفته باشد، قطعآ از قرآن بی اطلاع بوده و یا غرض ورزی شگفت انگیزی داشته است. اگر منظور از جملات نامفهوم، "متشابهات" است، احتیاجی به گفتن این اشكال كننده نداشت.